Opinia Komisji Ekspertów Polskiego Towarzystwa Higieny Psychicznej o projekcie ustawy O OCHRONIE ZDROWIA PSYCHICZNEGO (tekst niepublikowany, wersja robocza)
Opinia Komisji Ekspertów Polskiego Towarzystwa Higieny Psychicznej o projekcie ustawy O OCHRONIE ZDROWIA PSYCHICZNEGO (tekst niepublikowany, wersja robocza)
Tadeusz Kobierzycki
[ nota: na początku lat 80tych XX wieku toczyła się dyskusja na temat Projektu Ustawy „O ochronie zdrowia psychicznego”; tekst nie mógł być wtedy opublikowany w kwartalniku „Zdrowie Psychiczne”, jak wiele innych tekstów, o podobnej drażliwej problematyce. Brak publikacji stwarza mylne wrażenie, że nic w tej kwestii w Polsce się nie działo. Udostępniam tekst przepisany z własnych kopii, które służyły mi do redakcji Opinii, jako byłemu członkowi Komisji Ekspertów PTHP i przewodniczącemu ZG PTHP w latach 1981-1984, który starał się zachować po śmierci prof. dr K. Dąbrowskiego (1902-1980) Jego idee intelektualne i organizacyjne]. (tk 2014)
**********
Opinia Komisji Ekspertów Polskiego Towarzystwa Higieny Psychicznej o projekcie ustawy
O OCHRONIE ZDROWIA PSYCHICZNEGO (tekst niepublikowany, wersja robocza)
Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej uważa za swój moralny, społeczny i statutowy obowiązek, ustosunkowanie się do projektu ustawy „O ochronie zdrowia psychicznego”, opracowanego przez zespół resortu zdrowia i opieki społecznej. W tym celu powołano Komisję Ekspertów PTHP, która przedstawia następującą opinię:
I.
W oparciu o szeroką konsultację naukową i społeczną, a także w oparciu o kryteria wynikające z założeń i zasad ruchu higieny psychicznej, opierające się o normy prawne, medyczne, psychopedagogiczne i aksjologiczne, przedkładamy władzom służby zdrowia i opinii publicznej, następujące uwagi odnośnie analizowanego Projektu:
1/ Każdy człowiek ma: a)prawo do ochrony i rozwijania zdrowia psychicznego, b)obowiązek utrzymania i działania na rzecz własnego zdrowia psychicznego, poprzez odpowiednie kształtowanie środowiska naturalnego, społecznego i samego siebie.
2/ Zdrowie psychiczne ujmujemy, jako „zdolność do wszechstronnego rozumienia, przeżywania, odkrywania i tworzenia coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości, aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego”/z definicji K. Dąbrowskiego/. Sprawą zasadniczą jest zdolność do rozwoju osobowości i do wartościowania swojego rozwoju, umożliwiającego budowania własnej, osobowej tożsamości, w kontekście naturalnych i społecznych warunków życia ludzkiego.
3/ Uznajemy prymat osoby ludzkiej przed innymi strukturami i wartościami. Wynika z tego, że normą określającą zakres zdrowia psychicznego jest zdolność do realizowania własnej osobowej godności i wolności, we wspólnocie rodzinnej i społecznej, jak też możliwość wolnego i godnego wybierania sposobów, struktur i wspólnot dla zabezpieczenia własnego zdrowia psychicznego.
4/ Prymat osobowej normy zdrowia psychicznego nie niweluje znaczenia normy społecznej, czy przyrodniczej, lecz wskazuje na ich służebny status i przedmiotowe podporządkowanie normy zdrowia psychicznego człowieka, normie osobowej.
5/ Uznanie norm społecznych i norm naturalnych za ważne wskaźniki dla normy zdrowia psychicznego człowieka, pozwala podkreślić, że dla ochrony zdrowia psychicznego konieczna jest działaniem jednostek i grup, które stosują priorytety sprzeczne z dobrami osoby ludzkiej, zawartymi w jej prawach naturalnych i wolnościach społecznych.(tk)
**********
II.
W kontekście przytoczonych zasad, uważamy, że:
1/ Projekt ustawy nie dotyczy ochrony „zdrowia psychicznego” jednostki, lecz ochrony społeczeństwa przed człowiekiem „chorym psychicznie”. Autorzy „Projektu” formułują przede wszystkim dyrektywy postępowania z osobami wykazującymi „patologię psychiczną”. Jednocześnie do dowolnie rozumianej „patologii psychicznej” włączają zarówno choroby psychiczne sensu stricte (np. psychozy), jak i patologię psychiczną (np. psychopatie) oraz szereg „zaburzeń psychicznych”, które nie mogą być traktowane, jako „patologie psychiczne”.
2/ Sugerowanie normy zdrowia psychicznego przez wskazywanie na patologię, jest z metodologicznego punktu widzenia nieuzasadnione i niesłuszne, gdyż opiera się wyłącznie na negatywnym wskaźniku, na podstawie którego nie da się zdefiniować, czym jest zdrowie psychiczne. Brak takiej możliwości prowadzić może do manipulacji treścią pojęcia zdrowie psychiczne, w zależności od indywidualnych odczuć badającego.
3/ Konsekwencją braku pozytywnej definicji zdrowia psychicznego i koncentracja na „patologii psychicznej” doprowadziła do wyeliminowania z „Projektu” podstawowych zagadnień profilaktyki, zrozumianej jako infrastruktura konieczna dla utrzymania „naturalnej” i „społecznej” normy zdrowia psychicznego. Chodzi tu o szeroki program higieny psychicznej, realizowany w sferze przyrodniczej / ekoprofilaktyka/, w sferze społecznej /profilaktyka grupowa i indywidualna/ w warunkach rozwiniętej sieci ośrodków higieny psychicznej, ośrodków wychowawczo-leczniczych, prewentoriów, ośrodków psychoterapeutycznych czy poradni psychohigienicznych dla ludzi zdrowych, itp.
4/ Tytuł projektu Ustawy, w którym owa jest o ochronie zdrowia psychicznego nie odpowiada zawartości treściowej. Autorzy projektu koncentrują się i zajmują się szczegółowo prawnymi sposobami izolacji osób chorych psychicznie przed społeczeństwem i w tym kontekście szukają sposobów dla uzasadnienia „przymusu leczenia psychiatrycznego”. W ten sposób autorzy Projektu prowadzą do podporządkowania problematyki ochrony zdrowia psychicznego, problematyce przymusowego leczenia osób „chorych psychicznie”.
5/ Chorzy psychicznie, którzy ewentualnie mogliby być poddani przymusowi leczenia psychiatrycznego ze względu na ich osobiste dobro, stanowią niewielki margines tych, którzy przez niewłaściwe rozumienie choroby psychicznej, czy zdrowia psychicznego mogliby być poddani przymusowi. Dlatego, w obecnej formie, przy ogromnej dowolności w interpretacji zdrowia psychicznego i choroby psychicznej, jaką dopuszcza projekt Ustawy, rozwiązania w nim proponowane, są groźne także dla ludzi zdrowych.
6/ Wprowadzenie, w jakiejkolwiek formie ustawowej, „przymusu” w leczeniu psychiatrycznym, może wyzwolić niebezpieczne zjawiska skazywania przez rodziny, ludzi chorych lub tylko zaburzonych psychicznie, na izolację, degradację społeczną i osobistą. Brak takiego przepisu, mimo trudności wynikających z braku ośrodków lecznictwa i psychoterapii nieszpitalnej, pozwala jeszcze utrzymywać się osobom z zaburzeniami psychicznymi w warunkach naturalnych, w środowisku rodzinnym i społecznym.
7/ Wprowadzenie takiego przepisu wywołałoby psychozę strachu przez możliwością niesłusznej represji ze strony rodziny i społeczeństwa. Doprowadziłoby do radykalnego wzrostu liczby pacjentów szpitali psychiatrycznych i do samo degradacji, pod naciskiem lęku. Wprowadzenie „przymusu” jako ustawowego sposobu rozstrzygania o „dobru” chorego, wywołać może proces wtórnej patologizacji i neurotyzacji osób zagrożonych, w rzeczywisty lub tylko domniemany sposób „przymusem leczenia psychiatrycznego”.(tk)
III. **********
W materiałach przesłanych Komisji Ekspertów Polskiego Towarzystwa Higieny Psychicznej oraz w bezpośrednich dyskusjach nad Projektem Ustawy, najczęściej zwracano uwagę na następujące sprawy:
1/ Projekt pozbawiony jest norm deontologicznych. Jedyna norma deontologiczna, wymienione w tekście Projektu, to tajemnica lekarska. Konieczne jest oparcie nowego projektu o zasady deontologiczne, które powinny dotyczyć wszystkich, którzy związani są z ”leczeniem”, zwłaszcza chorych psychicznie.
2/ Projekt ma charakter manipulacyjny i technokratyczny, co przejawia się w sformułowaniach „regulujących” stosunek lekarzy i prawników do chorego. Jest to odejście od głoszonych w „uzasadnieniach” do Projektu, założeń humanistycznych, a także sprzeczne jest z normami zdrowia społecznego.
3/ Dopuszczalność przymusu hospitalizacji i leczenia ze wskazań psychiatrycznych jest w Projekcie potraktowane antyhumanitarnie, a poprzez nieuprawnione włączenie w „proces leczenia” – sądów, nabiera charakteru jatrogennego, to znaczy pogłębiającego chorobę lub wywołującego nowe objawy chorobowe.
4/ Projekt przenosi odpowiedzialność za diagnozę i leczenie z lekarza na organa sądowe. Dopuszczenie do decydowania o zdrowiu i życiu chorego przez instytucje sądowo-administracyjne, stwarza pole do nadużyć, „usankcjonowanych prawnie” pomyłek, a więc ogranicza wolność i odpowiedzialność lekarza, ogranicza możliwość natychmiastowego podejmowania decyzji leczniczej w przypadkach, które takiej decyzji mogą wymagać.
5/ Projekt, w formie, w jakiej został przedstawiony, pogłębia dyskryminacje społeczną chorych psychicznie i innych ludzi objętych opieką psychiatryczną przez służbę zdrowia.
6/ Projekt , mimo że mówi o „ochronie zdrowia psychicznego” przewiduje objęcie opieką psychiatryczną chorych psychicznie (psychotyków) i osoby z niedorozwojami umysłowymi. Problematykę opieki nad neurotykami lub osobami z zaburzeniami osobowości traktuje marginesowo. Jednocześnie zaliczanie do grupy osób z zaburzeniami psychicznymi, ludzi chorych psychicznie i upośledzonych umysłowo może prowadzić do niedopuszczalnych i groźnych dla zdrowia i wolności osób z zaburzeniami psychicznymi nadużyć, szczególnie w zakresie zastosowania proponowanych procedur prawnych. Byłoby to możliwe przy tak dowolnym diagnozowaniu zaburzeń na równi chorobą.
7/ Pojęcie „zaburzenia psychiczne” musi być wyraźnie wyjaśniony i przystosowany do potrzeb Ustawy, zgodnie z naczelnymi założeniami i normami zdrowia psychicznego, opartymi na sformułowanej przez nas normie osobowej. Autorzy Projektu korzystają z terminologii Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, w której pojęcie „zaburzenia psychiczne” oznacza wszystkie zaburzenia, objęte psychiatria kliniczną /29 punktów statystycznych/ w tym, między innymi: organiczne stany psychotyczne, starcze i przedstarcze, psychozy schizofreniczne, psychozy afektywne, inne psychozy oraz np. nerwice, zaburzenia osobowości, zespół zależności alkoholowej, uzależnienia lekowe, zaburzenia somatyczne pochodzenia psychogennego, czyli choroby psychosomatyczne, niedorozwój umysłowy, itd. W związku z powyższym, należy wyraźnie sprecyzować, do jakiego typu „zaburzeń” chcą autorzy Projektu stosować procedurę sądową i przymus psychiatryczny.
W tego typu projektach, domyślanie się intencji projektodawcy nie jest wskazane. Może prowadzić do niedopuszczalnych praktyk pod osłoną „nomenklatury”, która w intencji jej twórców miała służyć celom [przeciwnym. Autorzy Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, uwzględniając negatywne skutki nomenklaturowania „chorobą” psychiczną, starali się znaleźć określenie znoszące negatywne implikacje, jakie mogą wynikać z nomenklatury w praktyce. Dlatego jest czymś głęboko niesłusznym i niemoralnym wykorzystywanie nomenklatury międzynarodowej do projektowania działań sprzecznych z jej założeniami.
8/ Projekt opiera swoje rozwiązania w oparciu o tradycyjny model psychiatryczny i pomija niektóre rozwiązania psychiatrii społecznej, środowiskowej i humanistycznej. Projekt ma charakter szpitalocentryczny, opiera się na przestarzałych dogmatach psychiatrycznych, które pomijają interdyscyplinarne zasady i rozwiązania dotyczące diagnozy, leczenia i psychoterapii. Chodzi o udział w diagnostyce i leczeniu, oprócz lekarza psychiatry, także psychologa klinicznego i psychoterapeuty. Terapia zaś musi być ukierunkowana na rodzinę i środowisko społeczne, a nie na izolację chorego i zdjęcia odpowiedzialności z rodziny i społeczeństwa za losy ludzi chorych, oddanych w ręce „specjalistów”.
9/ Osoby podejrzane o zaburzenia psychiczne, nerwicowcy i psychonerwicowcy, powinni być objęci opieką pozapsychiatryczną w Ośrodkach Higieny Psychicznej lub w Ośrodkach Psychoterapeutycznych, kierowanych przez psychologów klinicznych, psychoterapeutów z udziałem psychiatrów jako konsultantów dla postawienia odpowiedniej diagnozy różnicowej. Dopiero w przypadku, gdy diagnoza i terapia nie są możliwe w takim Ośrodku, osoby z „zaburzeniami” psychicznymi, powinny być kierowane do Poradni Zdrowia Psychicznego lub innych specjalistycznych ośrodków psychiatrycznych. Po terapii psychiatrycznej, dalsza terapia powinna się odbywać pod opieką Ośrodków Higieny Psychicznej w środowisku zamieszkania lub placówkach psychoterapeutycznych.
10/ Projekt zawiera wiele ustaleń szczegółowych, które dotyczą pragmatyki leczniczej. Nie powinny znajdować się one w Ustawie, lecz co najwyżej w zarządzeniach wykonawczych. Ich nadmierne eksponowanie wprowadza wrażenie chaosu treściowego.(tk)
- **********
Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej uważa, że istnieje potrzeba opracowania zasad i zbudowania infrastruktury, która umożliwiłaby ochronę zdrowia psychicznego, zanim dojdzie do zachorowania. W związku z tym uważamy za konieczne:
1/ Ustalenie i przestrzeganie norm zdrowotnych w zakresie wyznaczonym przez zjawiska ekologiczne, a w szczególności uzupełnianie struktury pożywienia w mikroelementy służące utrzymaniu zdrowia. Wykorzystanie wyników badań i wdrożenie do praktyki zaleceń Komisji Zdrowia Społecznego , Krakowskiego Oddziału PAN, opracowanych przez zespół pod kierownictwem prof. J. Aleksandrowicza.
2/ Odbudowanie systemu profilaktyki, poprzez wprowadzenie do tego systemu wskazań higieny psychicznej z uwzględnieniem zasad pedagogiki leczniczej i interdyscyplinarnych zasad diagnozowania i leczenia osób „zaburzonych” psychicznie lub zagrożonych chorobą psychiczną lub wymagających pomocy psychologiczno-terapeutycznej.
3/ Powołani instytucji kształcącej kadrę specjalistów w zakresie terapii nerwic, narkomanii, alkoholizmu itp., w formie studiów podyplomowych, bądź reaktywowanie Wyższej Szkoły Higieny Psychicznej, która w latach 1942-1952 przygotowywała kadry specjalistów w dziedzinach dziś najbardziej zaniedbanych.
4/ Odtworzenie systemu Ośrodków Higieny Psychicznej, które integrowałyby diagnostykę i terapię, a także pomoc prawno-społeczną, rozproszoną dziś w Poradniach Zdrowia Psychicznego dla Dzieci i Młodzieży, Telefonach Zaufania, Poradniach Wychowawczo-Zawodowych itp. Ośrodki te powinny mieć charakter placówek terapii otwartej, działając w cyklu przystosowanym do potrzeb terapii. Jednocześnie niektóre z nich powinny pełnić role pogotowia psychologiczno-0terapeutycznego w przypadkach, które dziś zgłaszane są najczęściej do Milicji Obywatelskiej.
5/ Zorganizowanie dla potrzeb doraźnych szkolenia w zakresie diagnozy i psychoterapii, w oparciu o interdyscyplinarne wskazania higieny psychicznej dla pracowników służb socjalnych, psychologów więziennych, prawników, nauczycieli, pracowników administracji, lekarzy i innych osób wychowujących, opiekujących się lub nadzorujących lub decydujących o losach młodzieży. Wymaga to przyznania niewielkich środków finansowych i udostępnienia pomieszczeń dla prowadzenia zajęć. Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej dysponuje różnymi wariantami programów kształcenia i szkolenia specjalistów, które jest gotowe przedstawić odpowiednim władzom i uczestniczyć w ich realizacji.
6/ Odtworzenie Pracowni Psychometrycznej dla prowadzenia studiów nad standardami psychologicznymi, aby diagnozy nie miały charakteru intuicyjnego lecz by mogły podlegać obiektywnej kontroli naukowej i społecznej. Wiele normatywów diagnostycznych przejmowanych jest bez odpowiedniej normalizacji krajowej. Na skale problemu niech wskaże fakt, że iloraz inteligencji ustala się w Polsce na podstawie testu Wechslera, w wersji z 1949 roku.
7/ Wprowadzenie do programu studiów na kierunkach psychologii, pedagogiki i resocjalizacji zajęć psychoterapeutycznych, umożliwiających praktyczną pracę z osobami potrzebującymi kompetentnej pomocy psychologiczno-psychoterapeutycznej. Wprowadzenie do programów nauczania szkół wszystkich stopni problematyki higieny i zdrowia psychicznego, obok problematyki zdrowia somatycznego.
8/ To samo dotyczy środków masowego przekazu, które powinny oprócz interwencyjnych audycji poświęconych np. narkomanii czy alkoholizmowi, propagować wzory terapii oparte o zasady higieny psychicznej, a więc o pozytywne wzorce zdrowia psychicznego.
Opinia Polskiego Towarzystwa Higieny Psychicznej sformułowana niejako na marginesie dyskusji o Projekcie ustawy „O Ochronie zdrowia psychicznego”, dotyczy tylko niektórych, najbardziej istotnych kwestii, które zostały poruszone w dyskusji. Mając na uwadze wielkie znaczenie wszelkich uregulowań, które dotyczą zdrowia człowieka, sformułowaliśmy także kilka propozycji, które powinny być pomocne w ukształtowaniu opinii na temat wymagań, jakie stawia ochrona zdrowia psychicznego i godność człowieka chorego. Sądzimy, że w interesie społecznym uwagi te nie powinny być pominięte, zarówno przez władze służby zdrowia, instytucje prawne, a także przez opinię publiczną.(tk)
Opracowanie na podstawie pisemnych opinii przesłanych do ZG PTHP:
(Tadeusz Kobierzycki, Przewodniczący ZG PTHP latach 1981-1983).
Dokumentacja: **********
Notatki własne z dyskusji nad projektem ustawy o „Ochronie zdrowia psychicznego”:
(Tadeusz Kobierzycki , przewodniczący ZG PTHP w latach 1981-1983).
Najważniejsze dylematy i postulaty :
1) Szkolenie, „edukacja” dla zdrowia psychicznego.
2) Ustalenie „zasad” higieny psychicznej / np. Karta Zasad Higieny Psychicznej Kazimierza Dąbrowskiego/.
3) Monopolizacja, „zinstytucjonalizowanie” diagnozy / o tym, kto chory decyduje „ostatecznie” – minister/.
4) Brak określenia roli rodziny w terapii / projekt nie uwzględnia dostatecznie ani praw, ani obowiązków, a także odpowiedniego „porządku naturalnego” potrzebnego dla aktywności ludzi psychicznie zaburzonych.
5) Zbyt słaby akcent na zależność zdrowia psychicznego od zdrowia środowiska.
6) Lekarz „odsunięty” od odpowiedzialności za diagnozę i za jej skutki na rzecz rozstrzygnięć prawnych.
7) Niedostatecznie uwzględniono konieczność „odnowy” i „rekonwalescencji” po intensywnym „zamkniętym” leczeniu.
8) Manipulacyjne podejście do chorego i unikanie odpowiedzialności za decyzję /brak „lekarskiej” perspektywy/ por. par. 10, który podkreśla znaczenie warunków /one są ważniejsze/, a nie zdrowie człowieka; zatem trzeba wyraźnie określić cele zdrowotne człowieka w kontekście innych „dóbr”.
9) Nie jest wyraźnie określona rola lecznictwa otwartego /za mała rola/.
10) Projekt „nie przejmuje się” brakiem pomocy „na co dzień” w licznych przypadkach tzw. skłonności do zaburzeń psychicznych /co z profilaktyką?/.
11) Wydaje się konieczne uwzględnienie „wyjątkowości” opieki psychiatrycznej, która polega i na tym, że „interweniuje” w głąb psychiki, a więc wpływa także na kształtowanie „całej” sfery wewnętrznej.
12) Trzeba zwrócić uwagę /zabezpieczyć możliwość/ na pluralizm metodologiczny, metodyczny a także światopoglądowy/.
13) Niełatwo da się z projektu wyinterpretować jak działać w przypadku tzw. zaburzeń rozwojowych, rodzinnych, „historycznych”.
14) Projekt zbytni stara się zabezpieczyć interes osób, które nie są chore psychicznie /grup, społeczeństwa, tzw. interes społeczny/ na niekorzyść chorego.
15) Walka o zdrowie powinna być traktowana jako „walka” o normalny, pełny rozwój / z uwzględnieniem kategorii „twórczości”, a nie tylko efektywności społecznej tzn. produkcyjnej/. Człowiek chory psychicznie /a na pewno zaburzony/ może być częściej twórczy, niż efektywny i to zabezpiecza jego „zdrową godność”.
16) Jeszcze raz sprawa profilaktyki, tym razem w aspekcie przygotowania rodziny, szczególnie rodziców. Implikuje to także konieczność wniesienia do obowiązujących programów nauczania w szkole problemu „zdrowia psychicznego”, jako zdolności do rozwoju osobowego, a nie tylko jako problemu „nieszczęścia” czy tzw. patologii – trzeba zmieniać nastawienie do ludzi chorych albo zaburzonych psychicznie, w całym społeczeństwie.
17) Rola pedagogów – trzeba starć się przywrócić tradycje polskie, szczególnie „kierunek” pedagogiki leczniczej.
18) Pobudzać trzeba tzw. ruchy społeczne np. ruch rodzin, ruch ludzi samotnych /jako ruchy „adaptacyjne”/ które w naturalny sposób mogłyby sobie pomagać, także w kwestiach chorób i zaburzeń /jako ruchy „samoterapeutyczne”/.
19) Wyraźnie trzeba podkreślić różnicę pomiędzy „pomocą”, a „leczeniem”; pomoc jest związana z zachowaniem podmiotowego wymiaru człowieka / jego decyzja, wola/, leczenie jest niejako decyzją „zewnętrzną”, chodzi więc o ustalenie „granic” zewnętrzności i uchronienie integralności decyzji osobistej. Wymaga zatem precyzyjnego określenia, czy o leczeniu decyduje sam człowiek, czy jakiś zespół + lekarz?
20) Konieczne jest powołanie instytucji badawczo-wychowawczo-leczniczej w zakresie zdrowia psychicznego, w aspekcie profilaktycznym i niepatologicznym / np. Instytut Higieny Psychicznej /.
21) Projekt ustawy koncentruje się na pacjentach szpitali psychiatrycznych i zabezpiecza „decyzje szpitalne” od strony prawnej, a nie rozwiązuje całej sfery „pozaszpitalnej”.
22) Szpital nie może być „fabryka obłędu” lub „przedszkolem nieodpowiedzialności” / Projekt jest „szpitalocentryczny”/.
23) Trzeba podnieść kwestię „normy pracy” w aspekcie „normy zdrowia” psychicznego/praca jako przyczyna wyczerpania psychicznego / sfera pracy jajko sfera zdrowia psychicznego/ jak i choroby lub zaburzeń/.
24) Projekt trzeba by przeformułować w kierunku uwzględnienia aspektu „rozwoju”, który podlegałby „strzeżeniu”, a nie jak to jest widoczne w stylistyce Projektu, w akcentowaniu sprawy „ochrony” jako „izolacji”.
25) Stylistyka /nastawienie/ prewencyjna powinna być zastąpiona przez język /i treści/ inwencyjny.
26) Szpital psychiatryczny nie może być miejscem „internowania” przymusowego, a model „represyjno-biologiczny” nie może być uznany za jedynie „praworządny”.
27) Projekt dotyczy „zasad represjonowania” i izolacji od społeczeństwa”, sankcjonuje w ten sposób „zły stan rzeczy” w psychiatrii i ma charakter „redukcyjny”.
28) W Projekcie ustawy jest za dużo spraw „na przyszłość” – „minister ustali”, „minister zaleci”, od takich zapewnień chory nie wyzdrowieje.
29) Nie ma w Projekcie człowieka, są paragrafy /a więc dominuje stylistyka przedmiotowa/ zagubiony jest wymiar godnościowy w rozwiązaniach /czy nierozwiązaniach/ formalnych, mimo wzniosłych deklaracji.
30) Problem zdrowia psychicznego ma różne „wymiary”, różne „sfery” np. skutki psychiczne „przerywania ciąży” /aspekt osobowy, społeczny, moralny – antyaksjologiczne efekty ustawy o przerywaniu ciąży itp./.
31) Trzeba wyraźnie „rozgraniczyć” zaburzenie od choroby, aspekt „chroniczny” od aspektu „czasowego” /zaburzenia przejściowe, cykliczne, itd./ i uznać „interdyscyplinarność” diagnozy./tk/
**********
Wersja opublikowana w: Zdrowie Psychiczne nr 1 (rok XXV) 1984, s. 5-11.
OPINIA POLSKIEGO TOWARZYSTWA HIGIENY PSYCHICZNEJ O PROJEKCIE USTAWY „O OCHRONIE ZDROWIA PSYCHICZNEGO” .
Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej uważa za swój moralny, społeczny i statutowy obowiązek ustosunkowanie się do projektu ustawy „O ochronie zdrowia psychicznego” (opracowanego przez Zespół pod kierunkiem prof. dr Stanisława Dąbrowskiego). Uważamy , ze istnieje uzasadnienie, sens i celowość przedstawienia Sejmowi PRL projektu ustawy „O ochronie zdrowia psychicznego”, ale w zupełnie zmienionej treści i formie w porównaniu z projektem z dnia 19.11. 1976 r.
Naszym zdaniem główny nacisk należy położyć na problem zdrowia psychicznego, na stwarzanie warunków prawidłowego rozwoju psychiki jednostek i społeczeństwa, a nie na zagadnienia psychiatryczne. Patologia psychiczna dotyczy około 3% populacji Polaków, zaś troska o ochronę zdrowia psychicznego dotyczy wszystkich. W analizowanej wersji ustawy o ochronie zdrowia psychicznego niemal wyłącznie akcentowane są zagadnienia psychiatryczne.
Opierając się na opinii Komisji Ekspertów, konsultacji naukowej i społecznej, uwzględniając kryteria wynikające z założeń i zasad ruchu higieny psychicznej, przedkładamy władzom służby zdrowia i opinii publicznej następujące stanowisko:
Projekt ustawy powinien zawierać dwie części: Część A – dotyczącą zdrowia psychicznego, tj. zasad. Warunków i norm prawidłowego funkcjonowania rozwoju psychicznego człowieka oraz zapobiegania patologii psychicznej. Część B – dotyczącą patologii psychicznej, tj. patogenezy, diagnozy, terapii i rehabilitacji zaburzeń psychicznych oraz pomocy osobom przejawiającym kryzysy psychiczne.
- Uwagi terminologiczne
1.1. Tytuł projektu ustawy „o ochronie zdrowia psychicznego” jest nieprawidłowy, ponieważ termin ”zdrowie psychiczne” odnosi się przede wszystkim do ludzi zdrowych, podczas gdy treścią projektu ustawy objęte są wyłącznie działania psychiatryczne, związane z patologią psychiczną. Tekst projektu nie dotyczy więc ochrony zdrowia psychicznego jednostki i społeczeństwa, lecz ochrony społeczeństwa przed osobami z zaburzeniami psychicznymi.
1.2. W projekcie ustawy nie przeprowadzono rozgraniczenia między pojęciem zdrowia psychicznego a patologia psychiczną, co musi prowadzić do błędów interpretacyjnych, diagnostycznych, organizacyjnych i może skutkować negatywnie. Sugerowanie normy zdrowia psychicznego przez wskazywanie na patologię jest z merytorycznego punktu widzenia nieuzasadnione i niesłuszne, gdyż opiera się wyłącznie na negatywnej normie zdrowia psychicznego. Na podstawie tej normy nie da się zdefiniować, czym jest zdrowie psychiczne? Prowadzić to może do manipulacji treścią „zdrowie psychiczne”, w zależności do indywidualnych odczuć badającego.
1.3. Zdrowie psychiczne ujmujemy zgodnie z propozycją Kazimierza Dąbrowskiego, jako „zdolność do rozwoju w kierunku wszechstronnego rozumienia, przeżywania, odkrywania i tworzenia coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości, aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego”. Sprawą zasadniczą jest zdolność do rozwoju osobowości, który realizuje się poprzez tworzenie wartości. Tworzenie wartości zaś zmierza ku działaniom prawidłowym, ku realizacji norm. A zatem wszelkie przejawy patologii łączy się z niezdolnością do tworzenia wartości i norm.
1.4. Uznajemy prymat osoby ludzkiej przed innymi strukturami i wartościami. Wynika z tego, że nomą określającą zakres zdrowia psychicznego jest zdolność do realizowania własnej osobowej godności i wolności, we wspólnocie rodzinnej i społecznej, jak tez możliwość wolnego i swobodnego wybierania sposobów, struktur i wspólnot dla zabezpieczenia własnego zdrowia psychicznego. Prymat osobowej normy zdrowia psychicznego nie niweluje znaczenia normy społecznej czy przyrodniczej, lecz wskazuje na ich przedmiotowe podporządkowanie normie osobowej.
1.5. Normy naturalne i społeczne pozwalają podkreślić, że dla ochrony zdrowia psychicznego konieczna jest ochrona środowiska przyrodniczego i społecznego przed szkodliwym działaniem jednostek i grup, które stosują priorytety sprzeczne z dobrami osoby ludzkiej, zawartymi w jej prawach naturalnych, społecznych i osobowych. Każdy człowiek ma prawo do ochrony i rozwijania zdrowia psychicznego, ma też obowiązek utrzymania, doskonalenia i działania na rzecz zdrowia psychicznego i innych ludzi, poprzez odpowiednie kształtowanie psychicznego własnego i innych ludzi, poprzez odpowiednie kształtowanie środowiska naturalnego, społecznego i samego siebie.
1.6. Koniecznym warunkiem realizacji zdrowia psychicznego jest zapobieganie patologii indywidualnej i społecznej. Zdaniem naszym projekt ustawy uwzględnia tylko postępowanie z osobami wskazującymi patologię psychiczną (i to nie wszystkie zaburzenia psychiczne), natomiast pomija zupełnie działania profilaktyczne w stosunku do ludzi zdrowych stale narażonych na ujemne oddziaływania czynników cywilizacyjnych i społecznych.
- Uwagi merytoryczne
2.1. Konsekwencją braku jasnej definicji zdrowia psychicznego i skoncentrowanie się na patologii psychicznej jest wyeliminowanie z projektu podstawowych zagadnień profilaktyki rozumianej jako infrastruktura konieczna dla utrzymania naturalnej, społecznej i osobowej normy zdrowia psychicznego. Pominięto program higieny psychicznej, który powinien być realizowany w sferze przyrodniczej (ekoprofilaktyka), społecznej (socjoprofilaktyka), indywidualnej (autoprofilaktyka) w warunkach rozwiniętej sieci ośrodków higieny psychicznej: ośrodków wychowawczo-leczniczych, prewentoriów, ośrodków psychoterapeutycznych, poradni psychohigienicznych dla ludzi zdrowych, wspólnot rehabilitacyjnych dla osób po przebytym leczeniu klinicznym lub dla ludzi zdrowych przezywających stany kryzysowe, a wymagających okresowej pomocy psychohigienicznej, itd.
2.2. Projekt oparty jest na tradycyjnym modelu leczenia psychiatrycznego z pominięciem społecznych osiągnięć wiedzy humanistycznej, psychiatrii środowiskowej i humanistycznej.
2.3. Projekt jest pozbawiony niemal całkowicie elementów deontologicznych. Jedyna norma deontologiczna wymieniona w tekście projektu, to tajemnica – obowiązująca tylko lekarzy. Każdy projekt prawny dotyczący zdrowia człowieka musi opierać się w całości o zasady deontologiczne. Ze zrozumiałych względów powinny one obowiązywać wszystkich ludzi zajmujących się diagnozowaniem i leczeniem osób z zaburzeniami psychicznymi.
2.4. Projekt lansuje manipulacyjny i technokratyczny sposób podejścia do chorego, co jest sprzeczne z zasadami deontologii lekarskiej. Świadczą o tym sformułowania regulujące stosunek lekarzy i pracowników sądowych do chorego. Jest to odejście od głoszonych w uzasadnieniach do projektu założeń humanistycznych.
2.5. Dopuszczalność przymusu hospitalizacji i leczenia ze wskazań psychiatrycznych jest w projekcie potraktowana antyhumanitarnie. Uderza w godność człowieka chorego. Poprzez nieuprawnione włączenie w „proces leczenia” instytucji sadowych, nabiera charakteru jatrogennego (pogłębiającego chorobę lub wywołującego nowe objawy chorobowe). Projekt przenosi odpowiedzialność za diagnozę i leczenie z lekarza na organa sądowe. Podejście takie stwarza pole do nadużyć, usankcjonowanych prawnie pomyłek, ogranicza możliwość natychmiastowego podejmowania decyzji leczniczej, w przypadkach, które takiej decyzji mogą wymagać.
2.6.Autorzy projektu zajmują się szczegółowo prawnymi sposobami izolacji chorych z zaburzeniami psychicznymi przed społeczeństwem i szukają sposobów uzasadnienia „przymusu” w leczeniu psychiatrycznym, co w konsekwencji prowadzi do zmiany statusu chorego na status podsądnego. Projekt zatem pogłębia już istniejącą dyskryminację społeczną chorego. Projekt zatem pogłębia już istniejącą dyskryminację społeczną chorych psychicznie oraz osób z zaburzeniami psychicznymi i innych ludzi objętych opieka psychiatryczną, zamiast dyskryminację tę stopniowo zmniejszać, a następnie likwidować.
2.7.Termin „zaburzenia psychiczne” wymaga uściśleń w poszczególnych paragrafach projektu ustawy. Według Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób termin ten jest używany dla wszystkich schorzeń objętych psychiatrią kliniczną. Zaliczenie do osób z zaburzeniami osobowości może stać się przyczyną nie tylko błędów interpretacyjnych, ale i nadużyć. Projekt przewiduje objęcie pełna opieką psychiatryczna, społeczną i rehabilitacyjną tylko chorych psychicznie, a więc osoby z psychozami oraz z niedorozwojami umysłowymi. Natomiast problematyka neurotyków i ludzi z zaburzeniami osobowości, potraktowana jest fragmentarycznie. Osoby z reakcjami, objawami nerwicowymi i lżejszymi formami zespołów nerwicowych, powinny być objęte opieką psychohigieniczną i terapeutyczną w Ośrodkach Higieny Psychicznej lub innymi formami opieki niemedycznej. Tylko najcięższe zespoły nerwicowe, wymagające rozpoznania różnicowego, powinny podlegaĆ opiece Poradni Zdrowia Psychicznego, do czasu ustalenia właściwego rozpoznania.
2.8. Pominięcie aspektu interdyscyplinarnego jest zasadniczą wadą projektu i wyrazem redukcyjnego nastawienia do diagnozy i prognozy, która współcześnie powinna uwzględniać opinie lekarza psychiatry, psychologa klinicznego, psychohigienisty, psychoterapeuty, asystenta społecznego lub innych specjalistów w zakresie terapii i rozwoju osobowości. Należy również popierać i ustawowo zagwarantować udział nieprofesjonalistów w ochronie zdrowia psychicznego.
2.9. Projekt zawiera wiele ustaleń szczegółowych, które dotyczą pragmatyki leczniczej, rehabilitacyjnej i wychowawczej. Nie powinny znajdować się one w ustawie, lecz co najwyżej w zarządzeniach wykonawczych. Ich nadmierne eksponowanie wprowadza wrażenie chaosu treściowego.
III. Propozycje i wnioski organizacyjne
Do zadań Polskiego Towarzystwa Higieny Psychicznej należy walka o budowę takiej infrastruktury społecznej, która umożliwiałaby ochronę zdrowia psychicznego. Zbudowanie systemu profilaktyki opartej o normy moralne, biologiczne, społeczne i psychologiczne powinno służyć ochronie zdrowia psychicznego całego społeczeństwa, a nie tylko jednostek zagrożonych chorobą psychiczną lub inną formą patologii. Uważamy więc za konieczne:
3.1. Wykorzystanie wyników wszelkich badań i wdrożenie do praktyki zaleceń dotyczących norm zdrowotnych w zakresie wyznaczonym przez zjawiska ekologiczne.
3.2. Odbudowanie systemu psychoprofilaktyki opartego na interdyscyplinarnych zasadach i normach higieny psychicznej pozwalających na terapię i rozwój osób zaburzonych psychicznie, a także osób zdrowych, wymagających pomocy psychohigienicznej.
3.3. Powołanie instytucji kształcącej kadrę specjalistów w zakresie higieny psychicznej i terapię nerwic, narkomanii, alkoholizmu, w formie studiów podyplomowych, bądź reaktywowanie Wyższej Szkoły Higieny Psychicznej, która w latach 1948-1952 przygotowywała kadry specjalistów w dziedzinach dziś najbardziej zaniedbanych.
3.4 Odtworzenie społecznej sieci instytucji ochrony zdrowia pod nazwą Ośrodków Higieny Psychicznej dla ludzi zdrowych. Ich kierownikami powinni być specjaliści w zakresie higieny psychicznej, wychowania, psychologii i terapii, a nie psychiatrzy ukierunkowani na diagnozę patologii. Placówki te winny nieść pomoc ludziom zagubionym, przeżywającym trudności, ostry konflikty i kryzysy w życiu codziennym oraz osobom poszukującym zdrowia psychicznego.
3.5. Rozwój sieci krajowych Telefonów Zaufania i potraktowanie ich jako placówek anonimowej pomocy psychologicznej, lekarskiej, społecznej dla osób przeżywających trudności, poszukujących, traumatyzowanych psychicznie.
3.6.Szkolenie w zakresie higieny psychicznej pracowników służb medycznych, socjalnych, psychologów więziennych, prawników, nauczycieli, pracowników administracji, lekarzy i innych osób wychowujących, opiekujących się lub nadzorujących działania wychowawcze. Nadzów merytoryczny nad tymi szkoleniami powinien sprawować Ośrodek Szkoleniowy, działający przy Polskim Towarzystwie Higieny Psychicznej.
3.7.Zorganizowanie Zakładu Metod Diagnostycznych z Pracownią Psychometryczną, Pracownią Metod Projekcyjnych itp., dla prowadzenia studiów nad wiarygodnością diagnostyki psychologicznej.
3.8. Wprowadzanie do programu studiów na kierunkach psychologii, pedagogiki i resocjalizacji wykładów i zajęć z zagadnień higieny psychicznej umożliwiających praktyczną pracę z osobami potrzebującymi kompetentnej pomocy psychohigienicznej.
3.9. Wprowadzenie do programu nauczania szkoł wszystkicj stopni problematyki higieny i zdrowia psychicznego, obok problematyki zdrowia somatycznego. To samo dotyczy środków masowego przekazu, które powinny oprócz interwencyjnych audycji poświęconych np. narkomanii czy alkoholizmowi propagować wzory żyć uwzględniające zasady higieny psychicznej, pozytywne wzorce zdrowia psychicznego.
3.10. Utworzenie w PTHP Społecznego Instytutu Higieny Psychicznej, ukierunkowanego na problematykę higieny psychicznej, badającego i propagującego filozoficzne, medyczne, psychologiczne i socjologiczne uwarunkowania prawidłowego rozwoju zdrowia somatycznego, psychicznego, społecznego i moralnego człowieka.
Przedstawiona opinia Polskiego Towarzystwa Higieny Psychicznej, opracowana przez Komisję Ekspertów PTHP i sformułowana podczas dyskusji o projekcie ustawy „ O ochronie zdrowia psychicznego” dotyczy tylko niektórych najbardziej istotnych kwestii. Mając na uwadze wielkie znaczenie wszelkich uregulowań, które powinny być pomocą w zrozumieniu i kształtowaniu opinii na temat wymagań, jakie stawia ochrona zdrowia psychicznego i godność człowieka tak chorego, jak i zdrowego. Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej dysponuje programami kształcenia i szkolenia w zakresie higieny psychicznej. Sądzimy, że w interesie społecznym powyższe uwagi nie powinny być pominięte przez władze resortów służby zdrowia, oświaty i wychowania, pracy, płac i spraw socjalnych, kultury, sprawiedliwości, itd., a także przez opinię publicznej.
IV Przebieg prac Komisji Ekspertów PTHP nad projektem „Ustawy o ochronie zdrowia psychicznego”
4.1.Komisja Ekspertów PTHP ds. Ustawy o ochronie zdrowia psychicznego” została powołana przez Prezydium PTHP w dniu 15.08 1981 r. przewodniczenie Komisji powierzono doc. dr hab. med. Krystynie Osińskiej. W końcu sierpnia 1981 r. Komisja Ekspertów rozpoczęła swoją działalność. We wrześniu 1981 r. Komisja wystosowała pismo do wszystkich oddziałów i sekcji problemowych PTHP i do ok., 120 przedstawicieli różnych dyscyplin nauki z prośbą o zajęcie stanowiska w kwestii projektu Ustawy. W ramach Komisji został powołany Zespół Redakcyjny, którego zadaniem było opracowywanie dokumentacji uzyskanej podczas dyskusji nad Projektem Ustawy. Odbyły się cztery zebrania Zespołu Redakcyjnego w następujących terminach: 19 IX 1981 r, 29 IX 1981 r., 17 X 1981 r., 28 XI 1981 r. Zespół pracował w następującym składzie: przewodniczący ZG PTHP – mgr Tadeusz Kobierzycki, wiceprzewodniczący ZG PTHP –ks. dr Czesław Cekiera, przewodnicząca Komisji Ekspertów ZG PTHP doc. dr med. Krystyna Osińska oraz dr med. Anna Drath, mgr Paweł Doliniak, mgr Zenon Iwanowski, mgr Zofia Liedtke i mgr Włodzimierz Świątek.
4.2. W okresie od 22 VIII 1981 r. do 28 X 1981 do Komisji Ekspertów przy ZG PTHP przesłały swoje opinie o Projekcie Ustawy, (które zostały opublikowane w kwartalniku PTHP Zdrowie Psychiczne 1984 nr 1, s 12-80. Były TO NASTĘPUJĄCE OSOBY: (1) doc. dr hab. med. Jerzy Aleksandrowicz (ZP 1984, nr 1, s. 29-31), (2) dr med. Wiktor Bodnar (ZP 1984 nr 1, s. 77-80), (3) ks. dr Czesław Cekiera (ZP 1984 nr 1, s.27-29), (4) mgr Paweł Doliniak (ZP 1984 nr 1, s. 58-60), (5) dr med. Jerzy Domagalski (ZP 1984 nr 1, s. 40-41), (6) dr med. Anna Drath ( ZP 1984 nr 1, s. 34-36, (7) dr med. Mieczysław Dworski (ZP 1984 nr 1, s. 12-130, (8) dr med. Krzysztof Dzikowski, (11) doc. Dr hab. Tadeusz Gałkowski (ZP 1984 nr 1, s. 56-57), (12) mgr Władysław Gąsiorowski, (13) mgr Krystyna Glinka (ZP 1984 nr 1, s. 43-47), (14) prof. dr hab. Brunon Hołyst (ZP 1984 nr 1, s. 22-27), (15) mgr Zenon Iwanowski (ZP 1984 nr 1, s. 62-63), (16) mgr Tadeusz Kobierzycki (ZP 1984, nr 1, s. 31-34),( 17) mgr Bożena Kolisko (ZP 1984 nr 1, s. 51-54), (18) mgr Zofia Liedtke, (19) prof. dr hab. inż. Bohdan Lisowski (ZP 1984 nr 1, s. 75), (20) dr med. Noemi Madejska (ZP !984 nr1, s.13-21), (21`) mgr Eleonora Mańka (ZP 1984 nr 1, s. 75-76), (22) dr med. Krzysztof Matias (ZP 1984 nr 1, s. 54-55), (23) mgr Maria Matuszyńska (ZP 1984 nr1, s. 74-75) (24)prof. dr Tadeusz Natanson (ZP 1984 nr 1, s. 38-40), (25) doc. dr med. Krystyna Osińska, (26) doc. dr hab. Krystyna Ostrowska(ZP 1984 nr 1, s. 36-38), (27) s. dr Mria Pecyna (ZP 1984 nr 1, s. 57-58), (28) mgr Hanna Pierzchała (ZP 1984 nr 1, s. 63-64), (29) doc. dr hab. Ryszard Przewęda, (32) dr Halina Romanowska-Łakomy (ZP 1984 nr 1, s. 41-43), (33) mgr Maria Sarnowska (ZP 1984 nr 1, s. 74-75),
(34) dr med. Marian Szadkowski, (35) mgr Włodzimierz Świątek (ZP 1984 nr 1, s. 66-68), (36) dr med. Bogdan Turos (ZP 1984 nr 1, s. 64-66), (37) dr med. Magdalena Tyszkiewicz (ZP 1984 nr 1, s. 47-51), (38) prof. dr med. Augustyn Wasik (ZP 1984 nr 1, s. 21-22), (39) mgr Nelly Zachajkiewicz (ZP 1984 nr 1, s. 68-74), (40) mgr Grzegorz Zalewski (ZP 1984 nr 1, s. 60-61) , (41) dr med. Leon Zaniewski (ZP 1984 nr 1, s. 76—77), (42) dr Adam Zych.
4.3. Ponadto wpłynęły do Komisji Ekspertów dwie opinie zbiorowe: 1) Pracowników Poradni Wychowawczo-Zawodowych województwa warszawskiego, podpisana przez 30 osób. 2) Pracowników Poradni Wychowawczo-Zawodowej Kraków-Nowa Huta, podpisana przez 27 osób.
4.4. Ostateczna wersja Opinii PTHP o projekcie ustawy „O ochronie zdrowia psychicznego” została przyjęta po dyskusji na Prezydium PTHP w dniu 18 września 1982 r.
4.5. Postanowiono aby przesłane głosy w dyskusji i wnioski z niej wynikające, opublikować w kwartalniku „Zdrowie Psychiczne”
4.6. Wstępna wersja opinii została przekazana wicepremierowi prof. J. Ozdowskiemu, dnia 23.VI, 1982 r w Urzędzie Rady Ministrów, na posiedzeniu Rady ds. Rodziny przez przewodniczącego ZG PTHP, mgr Tadeusza Kobierzyckiego. (tekst opublikowany w: „Zdrowie Psychiczne” 1984 nr 1, s. 5- 11).
