Elementy personalizmu w myśli K. Dąbrowskiego i A. Kępińskiego

Dzieje hospitalizacji osób nerwowo chorych to niekończące się historie osobistych zmagań nie tylko z chorobą lecz także ze wzgardą społeczną i etykietką „wariata”. Mimo zaistnienia nurtów humanistycznych stosunek do leczonych psychiatrycznie wciąż nie spełniał podstawowych kryteriów ogólnoludzkiej etyki. Ludzie odarci z wartości społecznej spędzali nierzadko całe życie w zakładach dla obłąkanych, gdzie warunki egzystencji urągały ich człowieczeństwu¹. Osoby chore rekrutowały się nierzadko ze środowisk twórczych, w których zjawisko nadwrażliwości było niejako lakmusowym papierkiem geniuszu. Wielkie osobowości minionych stuleci posiadają w swych barwnych życiorysach krótszy bądź dłuższy okres niemocy psychicznej².

 

Rozwój nauk humanistycznych doprowadził do częściowej przemiany psychiatrii i psychopatologii w dziedziny medyczne, czerpiące obficie z antropologii filozoficznej, filozofii a nawet teologii. Wybitni „lekarze dusz” przyczynili się dzięki własnym dociekaniom i szlachetnej postawie do stopniowej odmiany losu ludzi zagrożonych widmem śmierci społecznej. Nerwowi, niedoszli samobójcy, nieprzystosowani do brutalnej walki o byt, nadpobudliwi i zagubieni zyskiwali ludzką twarz, przestali być li tylko przypadkami czy osobliwościami. Zwłaszcza czas zagłady hitlerowskiej wydobył problem godności chorych psychiatrycznie. Pierwsi w selekcji do komór gazowych to napiętnowani przez anty – ludzki system, który sprzeciwiał się wszelkiej inności. Dziś, w XXI wieku zastajemy wciąż ten sam problem – akceptacji odmienności psychicznej – wielkim jednak sukcesem jest obecność tej kwestii w życiu publicznym. Odkrycie rzeczywistości osoby w ruchach personalistycznych można nazwać cichym tłem badań klinicznych wokół zjawiska dysfunkcji psychicznej. Kazimierz Dąbrowski i Antoni Kępiński  – jak dwa wyraźne płomienie miłości i dobroci wskazują właściwą drogę myśli i praktyce psychiatrycznej. Te dwie postaci, których życie zbiegło się z ekspansją totalitaryzmów, głoszą zwycięstwo słabości i wrażliwości ludzkiej pośród przemocy i zła. Nie da się jednak powiedzieć, że myśl Dąbrowskiego i Kępińskiego przebiega wprost przez wytyczne personalizmu, jednak zainteresowanie osobowością jako całokształtem życiowej drogi ma wiele z cech refleksji personalistycznej. Człowiek staje się i jest osobą, stanowi jedyne w swoim rodzaju bogactwo somatyczno – duchowe, godne bezwzględnego szacunku, ochrony i wsparcia na drodze wielostronnego rozwoju.

I  KAZIMIERZ DĄBROWSKI (1902 – 1980)

Ból stawania się miarą wielkości osoby czyli fenomenologia rozwoju osoby ludzkiej

 

1. Sylwetka autora³

 

Kazimierz Dąbrowski urodził się 1 września 1902 roku w Klarowie na Lubelszczyźnie. Dwa lata studiów spędził na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, będąc słuchaczem polonistyki. Następnie przeniósł się do Poznania na Wydział Filozofii. W 1926 roku udał się do Warszawy celem podjęcia studiów medycznych na UW. Pracował w ośrodku opiekuńczym dla sierot i dzieci tzw. „trudnych”. Został stypendystą i wyjechał na dalsze studia do Szwajcarii, gdzie nawiązał szereg naukowych znajomości z ówczesnymi sławami neuropsychiatrii. Praca doktorska K. Dąbrowskiego dotyczyła problemu samobójstwa a jej postulatem był podmiotowy stosunek do osób z próbami samobójczymi. Po obronie dysertacji studiował psychologię i pedagogikę w Genewie a także podjął specjalizację w Instytucie J.J. Rousseau z zakresu psychopatologii dziecięcej. W 1931 przedstawił w Poznaniu dysertację doktorską z filozofii pt. Psychologiczne podstawy samodręczenia. Rok później utworzył w Warszawie oddział neuropsychiatrii dziecięcej. W Wiedniu i Paryżu uczęszczał na wykłady z zakresu psychoanalizy, psychopatologii i psychiatrii klinicznej. Od 1934 odbywał studia badawcze na Uniwersytecie Harvarda. Następnego roku przeszczepił na grunt polski idee ruchu higieny psychicznej, tworząc Instytut, przekształcony w roku 1942 w Wyższą Szkołę Higieny Psychicznej. Habilitację otrzymał w roku 1948 na Uniwersytecie Wrocławskim. W czasie pobytu w Stanach Zjednoczonych sformułował teorię dezintegracji pozytywnej:

 

„Dezintegracja pozytywna wyraża korzystne rozluźnienie, a nawet rozbicie pierwotnej struktury psychicznej, np. w okresie dojrzewania, w nerwowości, nerwicach i psychonerwicach oraz w konfliktach zewnętrznych, a przede wszystkim  – wewnętrznych życia codziennego. Jej pozytywność opiera się na stwierdzeniu, że takie rozluźnienia i rozbicia są bardzo często czynnikiem sprzyjającym rozwojowi, szczególnie rozwojowi przyspieszonemu i twórczemu, co stwierdza się w praktyce u osób psychonerwicowych oraz w biografiach wybitnych osobowości.”⁴

W 1956 dostał nominację profesorską i podjął pracę na ATK w Warszawie, gdzie objął Katedrę Psychologii. W 1965 roku wyjechał do Kanady na Uniwersytet Alberta w Edmonton. Wykładał teorię dezintegracji pozytywnej w Quebecu. Zmarł 26 listopada 1980 roku w Warszawie.

2. Nowa epistemologia rozwoju człowieka.

W ujęciu K. Dąbrowskiego osobowość stanowi docelowy punkt wielopłaszczyznowego rozwoju osoby⁵. Tajemnicą egzystencji jest droga ku pełni człowieczeństwa, która polega na dialektyce budowania i burzenia struktur wewnętrznych. Rozwój człowieka jest jakością jedyną w swoim rodzaju, niepodatną na formy badań skrajnie empirycznych i socjologicznych. Rzeczywistość ludzka scala to co obiektywne i subiektywne, realne i fantastyczne w jeden splot epistemologiczny. Intelekt, uczucia, wyobraźnia twórcza, intuicja, dążenia moralne i transcendentne składają się na bogactwo fenomenu osoby. Dopiero całość, integralny obraz osoby może stać się horyzontem interpretacyjnym nauki. Koncepcje, które redukują wymiar ludzki do empirii, statystyki i jasnych pojęć bez odwołania się do sfery aksjologicznej należy uznać za z gruntu błędne. To co ludzkie jest jednocześnie tym, co meta – empiryczne, dynamiczne, zmienne, ukierunkowane na ewolucję czynności⁶.

 

Pojęcia kluczowe dla teorii rozwoju osobowości jako struktury esencjalnej to:

 

• integracja i dezintegracja

• wielopoziomowość

• przeżycie

• ambiwalencja

• sprzeczność i jej przezwyciężanie

• psychonerwica⁷

 

Kazimierz Dąbrowski nadaje nowe, pozytywne znaczenie pojęciu dezintegracji osoby. Dążenie do samorozwoju okupione jest ryzykiem zniszczenia ładu, który funkcjonował właściwie na niższych poziomach tego rozwoju. Wewnętrzne sprzeczności, napięcia, dylematy i konflikty należy uznać za motory przemian osobowościowych. Pojawienie się trudnych i dramatycznych nierzadko czynników dezintegracji jest nie tyle nieuniknione co potrzebne z punktu widzenia celu człowieczeństwa. Tożsamość osoby kształtuje się w procesie życia, jest bardziej zadaniem aniżeli faktem. Elementami przemian jednostkowych są różnego rodzaju zaburzenia natury psychicznej, których nie należy oceniać jednoznacznie negatywnie. Zdaniem Dąbrowskiego dysfunkcje wynikające z przestrajania się osobowości są niezbywalną częścią ludzkich tendencji rozwojowych. Manifest Dąbrowskiego jest niejako próbą przewartościowania psychiatrii:

 

„Bądźcie pozdrowieni, psychoneurotycy! Za to, że macie czułość w nieczułości świata, niepewność w pewności. Za to, że tak często odczuwacie innych jak siebie samych, za to, że czujecie niepokój świata, jego bezdenną ograniczoność i pewność siebie […] Za delikatność niemówienia innym tego, co w nich widzicie. Za waszą niezaradność praktyczną i praktyczność w nieznanym […] za waszą wyłączność i trwogę przed stratą bliskich, za waszą twórczość i ekstazę, za wasze nieprzystosowanie do tego, co jest, a przystosowanie do tego, co być powinno, za wasze wielkie uzdolnienia, często nie wykorzystywane. Za to, że jesteście leczeni, zamiast leczyć innych; za to, że wasza siła niebiańska jest zawsze spychana przez siłę brutalną; za to, co w was przeczuwanego, nie dopowiedzianego, nie ogarnionego. Za samotność i dziwaczność waszych dróg. Bądźcie pozdrowieni!”⁸

Narastanie konfliktów i problemów cechuje zwłaszcza przyspieszoną ewolucję osobowości, stąd wybitne jednostki lub osoby wszechstronnie rozwijające się borykają się z neurotycznym środowiskiem wewnętrznym. Dojrzewanie osobowości łączy się z narastającą pobudliwością i wrażliwością receptorów, z bogactwem uczuć, myśli i aspiracji⁹. Sygnałem wzrostu jest niezadowolenie z siebie, rozdwojenie między „ja” idealnym a „ja” realnym¹⁰. Niskie formy życia zostają wyparte przez medytację¹¹, transcendencję („Transcendencja – albo – przekroczenie – oznacza wzniesienie się w rozwoju ponad poziom przeciętnych, a nawet wyżej przeciętnych czynności intelektualnych i afektywnych, charakterystycznych dla stadiów prymitywnych. Jako przykład możemy podać przekroczenie lub tendencje do przekroczenia własnego typu psychicznego oraz biologicznego cyklu życiowego, przekroczenie instynktu samozachowawczego i seksualnego, na poziomach  średnich lub wyżej średnich.”)¹² i determinizm aksjologiczny¹³, przez konsekwencje najważniejszych dla danego człowieka idei¹⁴. W przypadku ogromnych skoków rozwojowych norma jednostki nie pokrywa się z normą społeczną a nawet stoi z nią w jawnej sprzeczności¹⁵. Osoba refleksyjna realizuje mechanizm oderwania się od swego otoczenia, by zrekonstruować autentycznego „siebie” (autogeneza)¹⁶.

 

Bodźcami dla postępującej dezintegracji pozytywnej są:

• czynniki wewnętrzne:

 

– typ osobowości

– cykl życiowy

– wzmożona pobudliwość – ból świata¹⁷

– niepokój ruchowy

– lęk rozwojowy¹⁸

– aktywność intelektualna

– instynkt twórczy¹⁹ i obsesje twórcze

– niski próg frustracji, „zaniepokojenie sobą”²⁰

– poczucie winy²¹

– konflikty: etyczne, estetyczne, religijne²²

– nieprzystosowanie pozytywne²³ (odróżnienie się od innych, przystosowanie do tego, co być powinno)²⁴

 

• czynniki zewnętrzne:

 

– wymagania życia

– urazy, wypadki, choroby

– cierpienie²⁵ i agonia²⁶

– relacje do cudzej egzystencji („Osoba nie jest bowiem tylko bytem pionowym, lecz jest także bytem poziomym, co przejawia się w relacjach, w jakie człowiek wchodzi z innymi nie tylko poprzez odniesienie do ideałów, lecz także przez bezpośrednie odniesienia, przez odniesienia spontaniczne, przedrefleksyjne.”)²⁷

– sztuka

 

Osobowym kryterium rozwoju jest zdrowie człowieka²⁸ pojmowane jako pozytywna ewolucja osobowości, zdolność do realizacji potencjalnych struktur w ramach bytu osobowego²⁹. Osobowość zdrowa stanowi wtórną syntezę sprzeczności normowanych przez rozwój. Uznanie podmiotowości i wolności innych jednostek, rezygnacja z panowania nad innymi oraz zdolność do empatii³⁰ to społeczne kryteria pozwalające ocenić wysoko stopień rozwoju osoby:

 

„Zadaniem wolności jest umożliwiać rozwój osoby, zadaniem osoby jest umożliwiać rozwój wolności – takie jest podstawowe przesłanie teorii dezintegracji pozytywnej.”³¹

 

Terapia osób zaburzonych nie ma na celu usunięcia takiej czy innej choroby psychicznej, jej powołaniem jest natomiast wspieranie rozwoju na wielu płaszczyznach. Chodzi o to, by jednostka przebyła drogę do wtórnej syntezy elementów antynomicznych tj. wywołujących konflikt³². Czynnikiem personalizującym poszczególnego człowieka jest zdolność do samorozwoju oraz do interioryzacji wartości³³. Przeciętność jest zdaniem Dąbrowskiego równoznaczna z psychopatią tj. niedorozwojem.

 

Koncepcja osoby jest nawiązaniem do myśli G. Marcela, u którego esencja indywidualna tworzy się poprzez społeczną koegzystencję³⁴. Wyłaniająca się w procesie życiowym osobowość jest spełnieniem osoby w formie istotowej³⁵.

II  ANTONI KĘPIŃSKI (1918 – 1972)

 

Psychiatria humanistyczno – aksjologiczna: system wartości podstawą zdrowia psychicznego i dynamizmu egzystencji³⁶.

 

1. Sylwetka autora³⁷

Antoni Kępiński urodził się 16 listopada 1918 w miejscowości Dolina, w Beskidach Wschodnich. Studia medyczne podjął na Uniwersytecie Jagiellońskim. Podczas wojny zasłużył się waleczną i honorową postawą. Był więźniem obozu na Węgrzech³⁸ i Mirandy de Ebro w Hiszpanii (1940 –  1943)³⁹. Studia lekarskie ponownie zainicjował w 1946 roku w Edynburgu. Trzy lata później doktoryzował się z zakresu psychiatrii, na podstawie dysertacji pt. Okres zamącenia po wstrząsie elektrycznym, czas jego trwania a typ konstytucjonalny i rasowy. W 1962 roku oddał pracę habilitacyjną pisaną na temat odruchu orientacyjnego w otępieniu organicznym. Dziesięć lat później otrzymał tytuł profesora i podjął pracę w Akademii Medycznej w Krakowie. Współpracował z Zakładem Psychologii Klinicznej UJ i Romanem Ingardenem. Był stypendystą Instytutu Psychiatrii Uniwersytetu Londyńskiego. Pracował w redakcji „Przeglądu Lekarskiego”, na którego łamach omawiał problematykę medyczną – psychologiczną czasu wojny, koncentrując się na przeżyciach jeńców i więźniów obozowych (KZ – syndrom).

 

Praktyka lekarska Kępińskiego opierała się na fenomenologii i psychiatrii humanistyczno – aksjologicznej. Poszerzył dziedzinę badań nad psychiką i etiologią chorób nerwowych o filozofię, etykę i cybernetykę. Uważał, że podstawową siłą organizującą życie ludzkie jest system wartości. Problemy aksjologiczne, zdaniem Kępińskiego, dadzą się bezpośrednio przełożyć na patologie w obszarze osobowości. Zaproponowany przez Kępińskiego model zdrowia psychicznego bazuje na teorii metabolizmu informacyjnego oraz homeostazy – tj. równowagi postawy „do” i „od”. Antoni Kępiński był zwolennikiem obecności psychoterapii w leczeniu psychiatrycznym, podkreślał także rolę osobowości psychoterapeuty, doceniając wpływ relacji pacjent – lekarz na pozytywny przebieg terapii.

 

2. Antropologia Antoniego Kępińskiego

Antoni Kępiński jako antropolog inicjuje myśl poprzez odwołanie do złożoności życia rozumianego holistycznie⁴⁰. Życie, zdaniem wybitnego psychiatry, jest procesem metabolicznym w odniesieniu do energii i informacji, dialektyką zmian⁴¹, strukturą otwartą⁴², która dąży do wyższego zorganizowania i samoregulacji⁴³. Teoria metabolizmu informacyjnego stanowi podstawę dla poglądu o autonomii człowieka, daje możliwość wyróżnienia postawy „od” oraz „do” a także postawy „nad”⁴⁴, która polega na wolnej realizacji własnego  planu jednostki wobec otoczenia (praca i miłość⁴⁵), jak również na porządkowaniu⁴⁶ rzeczywistości⁴⁷. Człowiek jest zatem istotą zdolną dotransgresji, wychodzenia poza ustalone i stabilne struktury, które to wychodzenie przybiera niekiedy tragiczną formę schizofrenii. Wolność ludzka, będąca warunkiem transgresji, przybiera czasem formy absolutne, z których powstać mogą: tyrania⁴⁸, bestialska przemoc⁴⁹ albo bezgraniczna samotność⁵⁰. Zagrożeniem dla współczesnego człowieka jest absolutne podporządkowanie się wymogom świata technicznego (->postawa kosmonautyczna⁵¹) i co za tym idzie wartościowanie ludzi za pomocą kryterium użyteczności. Dzisiejszy klimat stosunków społecznych stoi nieodmiennie pod znakiem systemów biurokratycznych, alienacji, dehumanizacji i merkantylizacji idei człowieka…⁵² Straszliwe oblicze XX wieku nakreśla ideologia, polegająca na odrzucaniu obcych. Niestety, jak pisze Kępiński, „istnieje u człowieka dziwna skłonność do wyłączenia tych, którzy są inni (varii)”⁵³ . Konformistyczna identyfikacja z grupą (ingroup) a zwłaszcza z przedstawicielami władzy sprawia, że zło dzieje się niejako automatycznie dzięki ksenofobicznie (outgroup) zaprogramowanym funkcjonariuszom⁵⁴.

 

„Często wystarczy drobny szczegół: inny kolor skóry, haczykowaty nos, odmienny krój ubrania, obcy język itd., aby dany człowiek był postawiony poza granicami tego, co bliskie i zrozumiałe, stał się obcy, a nieraz wrogi, Trudno odpowiedzieć na to pytanie, skąd się bierze łatwość oceny drugiego człowieka, dzięki której na podstawie błahej nieraz cechy z miejsca jest ustawiony po prawicy lub po lewicy.”⁵⁵

W założeniu Kępińskiego prawa biologiczne obowiązują na zasadzie analogii w świecie psychiki, co patologie dobitnie obrazują. Prawda o człowieku, jego kondycji ujawnia się najwyraźniej w tzw. sytuacjach granicznych, do których trzeba zaliczyć: walkę, śmierć, przypadek i winę⁵⁶. W sytuacjach ekstremalnych człowiek daje świadectwo zarówno swej bezradności, bezsiły jak i wartości bycia człowiekiem w ogóle. Zjawiska dziejące się w centrum życiowych dramatów ujawniają w niezwykłych proporcjach wielkość i nędzę człowieczeństwa. Antoni Kępiński przejęty jest do głębi grozą obozów koncentracyjnych i w oparciu także o własne przeżycia wypowiada swe tezy o człowieku, nie rezygnując z dramatycznych pytań: „jak wyjaśnić możliwość hitlerowskiej zagłady?”, „skąd zło?”⁵⁷.

 

Dynamika egzystencji w obozie koncentracyjnym opierała się nie o prawo zachowania życia lecz o wszystko to, co pozwala człowiekowi marzyć, mieć nadzieję, zapominać o sobie⁵⁸. Jednostka zatracająca się w walce o kawałek chleba, wyzuta z godności, sparaliżowana w sferze woli⁵⁹, stosunkowo szybko przechodzi do świata martwych dosłownie i w przenośni. Osoby rezygnujące w duchu z dalszej egzystencji równie często nie doczekiwały świtu. Jedynie człowiek przywiązany do współwięźnia, do wspomnień lub do snów o przyszłej wolności mógł przeżywać kolejne dni gehenny mocą swego aktu woli i w oparciu o autentyczną wartość⁶⁰.

 

3. Psychiatria humanistyczna

Lekarz – psychiatra winien wyjść poza ramy poznania przyrodniczego, by móc zgłębić subiektywny świat osoby chorej (-> poznanie animistyczne). Kępiński tak ujmuje delikatną problematykę właściwego przedmiotu psychiatrii: „Psychiatria, która by się ograniczała wyłącznie do tego, co wymierne i sprawdzalne, byłaby karykaturą psychiatrii. Pod naukową szatą kryłaby się pustka. Dla naukowości trzeba by bowiem wyrzec się wszystkiego, co stanowi właściwy miąższ wiedzy psychiatrycznej, całe bowiem bogactwo przeżyć chorego nie jest ani wymierne, ani sprawdzalne (sprawdzalne w sensie powtarzalności).”⁶¹

 

Człowieka nie wolno sprowadzić do przedmiotu badań – jest to model redukcyjny, krzywdzący i traumatyzujący⁶². Antoni Kępiński stwierdza możliwość i doniosłość bezpośredniego poznania chorego w dialogu⁶³ z lekarzem na zasadzie wczucia czy spostrzeżenia wewnętrznego⁶⁴.

 

Dla Kępińskiego fenomen życia psychicznego uchwytny jest przede wszystkim  w twarzy drugiej osoby^66, która zasadniczo pozostaje nagim zwierciadłem reakcji emocjonalnych i dramatów⁶⁷ poza przypadkami maskowania. Wiedza lekarza rozpoczyna się wraz z doświadczeniem cierpienia odbitego na twarzy chorego. Spojrzenie komunikuje tajemnice ludzkich przeżyć, może detronizować lub podnosić, zabijać lub ocalać..^.68 W procesie komunikacji z pacjentem lekarz winien wyzbyć się trzech błędnych i szkodliwych postaw: podmiotu do przedmiotu, maski i sędziego⁶⁹. Spotkanie z chorym jest ubogacające dla obu stron, daje lekarzowi coś na kształt poznania artystycznego⁷⁰. Antoni Kępiński zastanawiał się nad zasadnością pobierania opłat od pacjenta, sam bowiem czuł się obdarowany w dialogu z innym, jego niezwykłym, niecodziennym światem⁷¹. Chorzy na schizofrenię mający szczególną zdolność do odczytywania fałszu, potrzebują prawdziwej życzliwości, szczerości, zrozumienia i empatii ze strony lekarza⁷². Psychiatra pozostaje sobą, ucząc się przy tym kultury uczuć i respektu dla wolności drugiej osoby⁷³. Wspomnienia po lekarzu-człowieku niech posłużą za opis autentycznej postawy „ku” drugim:

 

„Leczył przede wszystkim słowem radą, analizą, nawet postawą, mimiką, barwą głosu. (…) W kontakcie z chorymi narzucał atmosferę spokoju; niskim, ściszonym, głębokim, sugestywnym głosem szybko opanowywał podniecenie i niepokój niejednego pacjenta; bardzo dbał o nastrój.”⁷⁴

 

„Siebie umniejszał a nas wywyższał. Bo przypisywał sobie przeciętność, niezaradność, niezręczność, a nam siłę, sprawność, inteligencję, dobroć. Starał się dostrzec w nas co dobre i piękne – i pięknieliśmy we własnych oczach, nabieraliśmy do siebie szacunku, nieraz po raz pierwszy w życiu akceptowaliśmy siebie. (…) Częstotliwość spotkań i długość ich trwania zależały nie tyle od jego czasu, co od naszych potrzeb. Niejednokrotnie zagęszczał terminy nawet do codziennych i przedłużał rozmowy nawet do dwóch godzin, choćby oznaczało to rezygnację z jego snu lub obiadu i wypoczynku. Przeważnie przychodził do kliniki pierwszy a wychodził jako ostatni. Służył nam sobą nie tylko w czasie spotkań. W każdej chwili mogliśmy zatelefonować – do pracy, do domu – lub napisać. Zostawiał nam nawet urlopowy adres.”⁷⁵ – s.153.

 

Antoni Kępiński i Kazimierz Dąbrowski wyznaczają personalistyczny horyzont badań i praktyki w dziedzinach jak dotąd ściśle medycznych: psychiatrii, psychopatologii i neurologii. Te dwa wybitne nazwiska reprezentują typ działalności terapeutycznej nieodłącznie związanej z refleksją o człowieku. Tradycja filozofującej psychologii (i psychiatrii) pozwala wybitnym profesorom na udany mariaż medycyny i antropologii filozoficznej. Założenia światopoglądowe, na które składają się: przekonanie o niezbywalnej wartości osoby ludzkiej, konieczność integralnego postrzegania osobowości i nadrzędność etyki czy aksjologii, powodują, iż pisma o tematyce psychiatrycznej można z powodzeniem uznać za ważne traktaty o tajemnicy człowieka. Przede wszystkim jednak osobiste świadectwo lekarzy jest wartością uwiarygodniającą model psychiatrii humanistycznej.

(Przedruk artykułu za zgodą autorki. W oryginale artykuł ukazał się w półroczniku Personalizm nr 7/2004)

 

Przypisy
____________________________________________________________

 

[1] Por. T. Nasierowski. Zarys dziejów psychiatrii. Kierunki w psychiatrii. W: Podręcznik dla studentów medycyny. Red. A. Bilikiewicz. Warszawa 2001 s.23 – 32; R. Porter. Szaleństwo. Rys historyczny. Tłum. J. Karłowski. Poznań 2003 s.104 – 140.

[2] Zob. na ten temat: M. Ziółkowska. Wybitni ludzie, też ludzie. Kęty 2004 s.171 – 186.

[3] Na podstawie: K. Ostrowska. Dąbrowski Kazimierz. W: Słownik Psychologów Polskich. Red. E. Kosnarewicz, T.Rzepa. Poznań 1992 s.54 – 57.

[4] K. Dąbrowski. Trud istnienia. Warszawa 1975 s.10n; Por. Tenże. O dezintegracji pozytywnej. Warszawa 1961.
[5] Por. F. Leśniak. Osobowość w ujęciu K. Dąbrowskiego. Lublin 1964 s.84; „[Osobowość] jest to samouświadomiona, samowybrana, samopotwierdzona i samowychowująca się jedność podstawowych właściwości (jakości) indywidualnych i społecznych; niezmiennych jako jakości i rozwijających się w kierunku konkretnego ideału indywidualnego i powszechnego (społecznego)” – Dąbrowski. Trud…s.119.
[6] Por. T. Kobierzycki. Osoba. Dylematy rozwoju. Bydgoszcz 1989 s.21-25.
[7] O pozytywnym znaczeniu psychonerwicy zob. K. Dąbrowski. Psychonerwice a twórczość literacka. „Zdrowie psychiczne” 1980 nr1 s.7 – 15.
[8] Por. M. Janion. Galernicy wrażliwośći. Gdańsk 1981 s.78.
[9]„Galernikami” wrażliwości byli między innymi: Sokrates, Michał Anioł, Blaise Pascal, Franz Kafka, S. Kierkegaard, Ludwig van Beethoven, M. de Unamuno, Joanna d’Arc, Amadeusz Mozart, Szekspir, Wyspiański, Nietzsche, Baudelaire, G. de Nerval, F. Dostojewski, R. Wagner, V. van Gogh, C.K. Norwid, J. Słowacki, J. Korczak, F. Chopin…Zob. Dąbrowski. Wprowadzenie do higieny psychicznej. Warszawa 1979 s.46; Por. Trud…s.28-31.
[10] Zjawisko takie zachodzi w wyniku dezintegracji wielopoziomowej, która prowadzi do transformacji osobowości, hierarchizacji „ja” i wysokiej samoświadomości.
[11] Por. Dąbrowski. Osobowość…s.30.
[12] Dąbrowski. Trud…s.11n.
[13] Determinizm aksjologiczny jest wyrazem wolności. Por. Dąbrowski. Koncepcja wolności w teorii dezintegracji pozytywnej. „Zdrowie psychiczne” 1978 nr4 s.9.
[14] Por. Kobierzycki…s.42.
[15] Por. Dąbrowski. Trud…s.159n.
[16] Por. Dąbrowski. Pojęcia żyją i rozwijają się. Londyn 1971 s.72.
[17] wg Dąbrowskiego „królewska droga rozwoju” – Por. Tenże. Wprowadzenie…s.46.
[18] Por. Dąbrowski. Trud…s.36n.
[19] Otto Weininger pisał: „Samobójstwo, szubienica, albo cel większy i piękniejszy aniżeli możliwy do osiągnięcia przez kogokolwiek innego.” – Cyt. Za: Dąbrowski. Trud…s.33.
[20] Zob. Dąbrowski. Osobowość i jej kształtowanie poprzez dezintegrację pozytywną. Warszawa 1975 s.23.
[21] Zob. na ten temat: K. Horney. Neurotyczna osobowość naszych czasów. Warszawa 1982 s.154 – 169.
[22] Por. Kobierzycki…s.91n.
[23] „Termin nieprzystosowanie pozytywne oznacza nieprzystosowanie, które ma charakter twórczy, wyraża samodzielność rozwojową.” – Dąbrowski. Trud…s.11.
[24] Osoby są co prawda równe w godności na poziomie faktycznym, ale w różnicują się na planie transcendentnej według zdolności do rozwoju. Tym co hierarchizuje osoby jest osobowość. – Por. Kobierzycki…s.130.
[25] Zob. Dąbrowski. Osobowość…s. 29.
[26] „Termin agonia jest tutaj używany w znaczeniu najwyższego, globalnego natężenia bólu czy cierpienia psychicznego, które może mieć znaczenie pozytywne.” – Dąbrowski. Trud…s.12.
[27] Por. Kobierzycki…s.112;120.
[28] „Zdrowie psychiczne jest to zdolność do rozwoju w kierunku wszechstronnego rozumienia, przeżywania, odkrywania i tworzenia coraz wyższej hierarchii rzeczywistości i wartości, aż do konkretnego ideału indywidualnego i społecznego.” – Dąbrowski. Osobowość… s.117.
[29] Zob. Dąbrowski. W poszukiwaniu zdrowia psychicznego. Warszawa 1996.
[30] Zob. na ten temat: M. Scheler. Istota i formy sympatii. Warszawa 1980.
[31] Kobierzycki…s.216.
[32] Są to antynomie: dobra i zła, miłości i nienawiści, życia i śmierci, podmiotu i przedmiotu, wolności i przymusu oraz rozwoju i niezmienności. – Por. Dąbrowski. W poszukiwaniu…s.163.
[33] Można w związku z tym poglądem zauważyć podobieństwa do myślowych systemów: M. Schelera, D. von Hildebranda, E. Fromma, M. Heideggera, S. Kierkegaarda i K. Jaspersa.
[34] Zob. Kobierzycki…s.125.
[35] personalizm aksjologiczny. Por. Tamże…s.164; Por. Dąbrowski. Trud…s.11.
[36] Antoni Kępiński pomimo zafascynowania egzystencjalizmem krytykuje niektóre propozycje intelektualistów tego nurtu. Dla profesora psychiatrii niemożliwe do przyjęcia są tezy o absolutnej samotności jednostki w społeczeństwie i nieuchronności bólu egzystencjalnego. Zdaniem Kępińskiego obecność drugiego jest remedium na sytuację alienacji i nieznośność cierpienia psychicznego.
[37]  Na podstawie: Ostrowska. Antoni Kępiński. W: Słownik Psychologów…s.110 – 113.
[38] Zob. na ten temat: A. Jakubik, J. Masłowski. Antoni Kępiński – człowiek i dzieło. Warszawa 1981 s.52 – 60.
[39] Zob. Tamże…s.64 – 76.
[40] Por. A. Kępiński. Melancholia. Warszawa 1974 s.218n.
[41] Por. Tenże. Psychopatie Warszawa 1988 s.5.
[42] Por. J. Maciuszek. Obraz człowieka w dziele Kępińskiego. Wrocław 1996 s.20n. (system otwarty to w przypadku człowieka system osobowości aktywnej)
[43] Por. Kępiński. Rytm życia. Kraków – Wrocław 1983 s.223n.
[44] Postawa „nad” realizuje się w miłości, pracy, władzy i twórczości. Jest ona postawą specyficznie ludzka, warunkującą powstanie kultury.  Por. Tenże. Lęk. Warszawa 1987 s.272.
[45] Por. E. Fromm. Ucieczka od wolności. Tłum. Ziemilscy. Warszawa 1978.
[46] Chodzi o porządek przestrzenno – czasowy, przyczynowy i wartościujący. – Zob. Maciuszek…s.29.
[47] Por. Kępiński. Schizofrenia. Warszawa 1972 s.177n.
[48] „Zmieniają się religie, ideologie, ustroje, lecz żądza panowania trwa, jest wieczna i wiekuista.” – Tenże. Lęk…s.272. Podstawowe źródła patologicznego dążenia do władzy to: próba wzmocnienia poczucia własnej wartości i walka o poczucie bezpieczeństwa. – Por. Tamże…s.217.
[49] Por. Maciuszek…s.158 – 160.
[50] Por. Tenże. Melancholia…s.187. (ze zjawiskiem samotności wiąże się problem cywilizacji industrialnej – zob. Maciuszek…s.169n.); „W samotności łatwiej dochodzi się do samouwielbienia, a jednocześnie do skrajnej nienawiści, kończącej się nieraz samobójstwem.” – Kępiński. Autoportret…s.186.
[51] Por. Kępiński. Rytm…s.150n.
[52] Por. Fromm. Ucieczka…s.35 – 37.
[53] Tenże. Autoportret…s.195.
[54] Por. Maciuszek…s.230n.
[55] Kępiński. Rytm życia…s.39.
[56] Zob. na ten temat: K. Jaspers. Psychologie der Weltanschauungen. Berlin 1922.
[57] Zob. na ten temat: Z. Bauman. Nowoczesność i zagłada. Warszawa 1992 s.141.
[58] „Imperatyw biologiczny jest niesłychanie silny i niemałego trzeba wysiłku, by nie myśleć tylko o chlebie, gdy jest się głodnym, o wodzie, gdy chce się pić, lub o bolącym miejscu, gdy boli. Wysiłek ten jednak był konieczny dla zachowania wewnętrznej swobody – wolnej przestrzeni, w której by można było swobodnie myśleć, marzyć, planować, powziąć decyzję, uwolnić się od koszmaru chwili obecnej. Jeśli w życiu obozowym, w tym anus mundi, tyle było poświęcenia, odwagi, miłości drugiego człowieka, a więc zjawisk w tych warunkach – zdawać by się mogło zgoła niemożliwych, to właśnie dzięki tej wewnętrznej wolności.” – Kępiński. Rytm…s.9.
[59] Zob. na ten temat: Kępiński. Melancholia…s.148n.
[60] Por. Kępiński. Rytm…s.23n.
[61] Kępiński. Poznanie chorego. Warszawa 1978 s.17. Por. Tamże…s.27; Por. Kępiński. Rytm życia…s.128.
[62] Zob. na ten temat: S. Jourard. Psychologia humanistyczna. Warszawa 1979.
[63] Dialog jest tu paradygmatem stosunku poznawczego.
[64] Zob. Maciuszek…s.43.
[65] Stan psychiczny można poznać także poprzez wrażenie, jakie robią: sylwetka, grymas ust, zmarszczone bądź rozchmurzone czoło, styl poruszania się. Zob. Kępiński. Poznanie…s.89;136.
[66] Por. E. Levinas. Twarz Innego. Tłum. T. Gadacz. Kraków 1985.
[67] „Twarz jest osadzona na krzyżu istnienia.” – J. Tischner. Filozofia dramatu. Wprowadzenie. Paris 1990 s.69n.
[68] Por. Kępiński. Poznanie…s.106 tylko w czasie spotkań. W każdej chwili mogliśmy zatelefonować – do pracy, do domu – lub napisać. Zostawiał nam nawet urlopowy adres.” – s.153.
[69] Por. Kępiński. Autoportret człowieka. Myśli, aforyzmy. Wybór – Z. Ryn. Kraków 1977 s.292.
[70] Por. Tamże…s.92.
[71] Por. Tenże. Rytm życia …s.291;311.
[72] Por. Tenże. Poznanie…s.7.
[73] Por. A. Maslow. W stronę psychologii istnienia. Tłum. I. Wyrzykowska. Warszawa 1986.
[74] Zob. Jakubik. Antoni…s.151.
[75] Tamże…s.153.

 

BIBLIOGRAFIA

ŹRÓDŁA:

Dąbrowski K.:

1. Koncepcja wolności w teorii dezintegracji pozytywnej. „Zdrowie Psychiczne”

1978 nr 4 s. 6 – 10.

2. O dezintegracji pozytywnej. Warszawa 1961.
3. Osobowość i jej kształtowanie poprzez dezintegrację pozytywną. Warszawa 1975.
4. Pojęcia żyją i rozwijają się. Londyn 1971.
5. Psychonerwice a twórczość literacka. „Zdrowie Psychiczne” 1980 nr 1 s. 7 – 15.
6. Trud istnienia. Warszawa 1975.
7. W poszukiwaniu zdrowia psychicznego. Warszawa 1996.
8. Wprowadzenie do higieny psychicznej. Warszawa 1979.

Kępiński A.:

1. Autoportret człowieka. Myśli, aforyzmy. Wybór – Z. Ryn. Kraków 1997.
2. Lęk. Warszawa 1987
3. Melancholia. Warszawa 1974.
4. Poznanie chorego. Warszawa 1978.
5. Psychopatie. Warszawa 1988.
6. Rytm życia. Kraków 1983.
7. Schizofrenia. Warszawa 1972.

OPRACOWANIA:

Bauman Z.: Nowoczesność i zagłada. Warszawa 1992.

Fromm E.: Ucieczka od wolności. Tłum. Ziemilscy. Warszawa 1978.

Horney K.: Neurotyczna osobowość naszych czasów. Warszawa 1982.

Jakubik A., Masłowski J.: Antoni Kępiński – człowiek i dzieło. Warszawa 1981.

Janion M.: Galernicy wrażliwości. Gdańsk 1981.

Jaspers K.: Psychologie der Weltanschauungen. Berlin 1922.

Jourard S.: Psychologia humanistyczna. Warszawa 1979.

Kobierzycki T.: Osoba. Dylematy rozwoju. Studium metakliniczne. Bydgoszcz 1989.

Leśniak F.: Osobowość w ujęciu K. Dąbrowskiego. Lublin 1964.

Levinas E.: Twarz Innego. Tłum T. Gadacz. Kraków 1985.

Maciuszek J.: Obraz człowieka w dziele Kępińskiego. Wrocław 1996.

Maslow A.: W stronę psychologii istnienia. Tłum. I. Wyrzykowska. Warszawa 1986.

Nasierowski T.: Zarys dziejów psychiatrii. Kierunki w psychiatrii. W: Psychiatria. Podręcznik

dla studentów medycyny. Red. A. Bilikiewicz. Warszawa 2001 s.23 – 32.

Ostrowska K.: Dąbrowski Kazimierz. W: Słownik Psychologów Polskich.

57. Kosnarewicz, T. Rzepa. Poznań 1992 s.54 – 57.

Antoni Kępiński. W: Słownik…s.110 – 113.

Porter R.: Szaleństwo. Rys historyczny. Tłum. J. Karłowski. Poznań 2003.

Scheler M.: Istota i formy sympatii. Warszawa 1980.

Tischner J.: Filozofia dramatu. Paris 1990.

Ziółkowska M.: Wybitni ludzie, też ludzie. Kęty 2004.