O komunikacji terapeutycznej z samym sobą. Studium nad "psychoterapią przez rozwój" K. Dąbrowskiego

Wstęp
Psychoterapia jest jedną z współczesnych metod radzenia sobie z własną komunikacją ze światem i z samym sobą. Między teoriami psychoterapeutycznymi istnieją istotne różnice w definiowaniu czym jest psychoterapia i jaki ma cel. Decyduje o tym obraz człowieka, pytanie: kim jest chory i co odróżnia go od człowieka w ogóle? Jedną z prób odpowiedzi na to pytanie jest teoria dezintegracji pozytywnej Kazimierza Dąbrowskiego. Jej autor stara się uchronić człowieka doświadczanego cierpieniem psychicznym lub neurotyka przed uogólnieniami biologicznymi, psychoanalitycznymi i socjologicznymi, a ukazać wartość jego osobowości i egzystencji na drodze jego samopoznania.

K. Jaspers w pracy Istota i krytyka psychoterapii pisze tak: a) Terapia nie może zastępować tego, co przynosi samo życie. Na przykład tylko w komunikacji miłości, dzieląc wspólny los, w kolejnych fazach życia, można osiągnąć przejrzystość w stawaniu się sobą, podczas gdy psychoterapeutyczny proces zyskiwania jasności pozostaje rzeczowy, ograniczony, teoretyczny, związany z autorytetem. (…) b) W terapii uznaje się, że człowiek jest źródłowym, określonym bytem, którego nie może ona zmienić. Podczas gdy ja dzięki mej wolności traktuję mój określony byt jako coś, co mogę zmienić lub przynajmniej, biorąc go w swoje ręce, w pewien sposób przekształcić, terapia innego człowieka musi liczyć się z tym, co niezmienne¹.

Psychoterapia nie zastępuje wszystkich form komunikacji i relacji międzyludzkich, ani w pełni nie rozstrzyga o przebiegu rozwoju indywidualnego człowieka. Można by powiedzieć, że jest próbą intensyfikacji tego, co jest lecznicze w nas samych. „Psychoterapia przez rozwój”, którą K. Dąbrowski proponuje, jest wielopoziomowym i wielopłaszczyznowym podejściem do człowieka.

Wychodzi on z założenia, że człowiek jest skazany na rozwój, który polega na wielopoziomowej dezintegracji. Ma ona często charakter pozytywny. Teoria dezintegracji pozytywnej wykorzystuje wielowymiarowe podejście do klinicznej analizy przypadku, bada jej aspekty: neurologiczne, psychiatryczne, psychologiczne, psychoanalityczne, wychowawcze, społeczne i filozoficzne².

Teorie psychoanalityczne i psychoterapeutyczne
Psychoterapia wyłoniła się na gruncie medycznego leczenia w postaci psychoanalizy, która w swojej początkowej fazie posługiwała się terapią poprzez hipnozę i sugestię (Breuer, Charcot, Freud). Psychoanaliza Freuda zwróciła uwagę na dynamizmy popędowe jako źródło zaburzeń w życiu człowieka. Psychoterapia analityczna, która stała się psychoanalizą polega na uświadamianiu sobie w kontaktach wieloletnich z psychoanalitykiem, źródła zaburzeń, tkwiących w identyfikacji i fiksacji na rodzicach. Psychologia indywidualna Adlera wskazała na rodzinę jako źródło nerwic, a psychoterapia skierowana jest na poznanie i podejmowanie przez pacjenta jego realnego planu życia.

Psychologia głębi Junga położyła nacisk na konflikty, kompleksy i nerwice mające swe źródło w separacji sfery świadomej i nieświadomej, w psychice człowieka, a psychoterapia polegała na zharmonizowaniu przez jednostkę swoich sił nieświadomych ze swoim typem. Psychoanaliza aktywna Stekla zdefiniowała nerwicę jako „parapatię” czyli konflikt wewnętrzny polegający na sprzeczności współistniejących sił z motywami moralnymi w człowieku, a zadaniem psychoterapii było odkrycie przez terapeutę „woli choroby” oraz pomocy w ustaleniu własnej normy życia pacjenta, niezależnej od religii i kultury (dobra i zła), postaci kompromisu przeciwnych tendencji³.

Dezintegracja pozytywna a rozwój
Psychoterapia przez rozwój Dąbrowskiego opierająca się na teorii dezintegracji pozytywnej zakłada, że struktura psychologiczna jednostki musi ulec rozluźnieniu lub nawet rozbiciu, ażeby nowa struktura osobowości mogła się rozwijać w sposób pozytywny i przyspieszony. Psychoterapia rozwojowa dotyczy przede wszystkim nerwowości i psychonerwic, twórczości i kryzysów rozwojowych. Psychopatologia jest synonimem braku możliwości rozwoju, z powodu utrzymującej się sztywnej i nie ulegającej koniecznym przekształceniom, struktury psychicznej. Nowe ujęcia zdrowia psychicznego, polega na tym, że nerwowość, nerwice i psychonerwice są traktowane jako objawy pozytywnych zjawisk rozwojowych w człowieku. Świadczy to o większej wrażliwości człowieka i przeżywaniu niepokoju egzystencjalnego.

Psychoterapia w ujęciu Dąbrowskiego zbliża się do terapii Steklowskiej i Jungowskiej, czyli autorów, którzy uznają „chorobę psychiczną” nie za negatywny czynnik w osobowości, który trzeba usunąć, lecz za część psychiki która domaga się wyrazu i uświadomienia oraz przekształcenia i zharmonizowania w nowej konstelacji wewnętrznej i zewnętrznej: Nowoczesny, autentyczny psychoterapeuta powinien leczyć nie przez usuwanie symptomów, u podłoża których znajdujemy zazwyczaj siły twórcze, ale przez uświadamienie „pacjentowi” jego wartości⁴.
Dezintegrację emocjonalna, czy dysonans uczuciowy sprzyjają wzrostowi świadomości wyzwalają ewolucję struktur psychicznych, tworzą ich wielopłaszczyznowość i wielopoziomowość. Dynamizmy uczuciowe i popędowe jako główne siły dezintegracji pozytywnej lub negatywnej wpływają na składniki dziedziczne(filogenetyczne), doświadczeniowe (nabyte) i indywidualne (ontogenetyczne) i konfigurują ich układ w strukturze osobowości. Natomiast środowisko wewnętrzne staje się miejscem, które uaktywnia ludzkie „ja”, dzięki czemu możliwe jest przekroczenie cyklu biologicznego i typu psychologicznego jednostki.

Wielopoziomowe komunikowanie się osobowości
Rozwój osobowości opisywany w ramach pięciopoziomowego modelu, przekracza trójczęściowy model opisu psychoanalitycznego i obejmuje: I. integrację pierwotną, II. dezintegrację jednopoziomową, III. dezintegrację wielopoziomową spontaniczną, IV. dezintegrację wielopoziomową zorganizowaną i usystematyzowaną, V. integrację wtórną. Każdy poziom rozwoju charakteryzuje się odpowiednimi formami komunikacji – reakcjami, procesami o zachowaniami jednostki, które są animowane przez określony aktywne czynniki uczuciowe i popędowe⁵. Są to:
I poziom: konflikt zewnętrzny, syntonia temperamentalna.
II poziom: ambiwalencje, ambitendencje.
III poziom: nieprzystosowanie pozytywne, poczucie winy, poczucie wstydu, zdziwienie w stosunku do siebie, zaniepokojenie sobą, poczucie niższości w stosunku do siebie, niezadowolenie z siebie, hierarchizacja, instynkt twórczy, empatia, identyfikacja, konflikt wewnętrzny, autopsychoterapia, samoświadomość, transformacja wewnątrzpsychiczna, przedmiot-podmiot w sobie.
IV poziom: ideał osobowości, autonomia, autentyzm, odpowiedzialność, samowychowywanie, autopsychoterapia, samokontrola, samoświadomość, transformacja wewnątrzpsychiczna, przedmiot-podmiot w sobie, hierarchizacja, empatia, identifikacja.
V poziom: ideał osobowości, autonomia, autentyzm, odpowiedzialność, samoświadomość, transformacja wewnątrzpsychiczna, przedmiot-podmiot w sobie, hierarchizacja, empatia.
Psychoterapia według teorii dezintegracji pozytywnej polega na ustalaniu i rozpoznawaniu poziomu sił rozwojowych i nierozwojowych, ich relacji, poziomu konfliktu wewnątrzpsychicznego i poziomu konfliktów zewnętrznych jednostki Siły nierozwojowe powinny być poddane rozluźnieniu, a psychoterapia powinna ułatwić reorganizację patologicznych struktur, które są wyraźnie zintegrowane na niskim poziomie. Zdezintegrowane siły psychopatologiczne powinny być stopniowo reintegrowane z systemem emocjonalnym i popędowym jednostki. A następnie z innymi systemami regulacyjnymi oraz z systemem zachowania społecznego.

Od środowiska zewnętrznego do wewnętrznego
Gdy człowiek rodzi się na świecie, rodzą się dwa światy, zewnętrzny i wewnętrzny. Jeden jest jego światem otaczającym, materialnym, rodzicielskim, z którym on się kontaktuje przez dotyk, mowę, patrząc, czując. Drugi jest światem w nim samym, tym, co on przyjmuje do siebie w jego widzeniach, dotyku, uczuciach i przemyśleniach. Oba te światy korelują ze sobą, oddziałują na siebie bardziej lub mniej, od najwcześniejszych lat człowieka. One obok czynników filogenetycznych i ontogenetycznych, decydują o tym, jak człowiek się rozwija. Psychoterapia pełni funkcję mediacyjną, próbując dotrzeć przez obydwa te światy do samego człowieka i zrozumienia go jako całości.
Środowisko zewnętrzne jest najbardziej docenione przez psychologię indywidualną A. Adlera. Jest ono głównym stymulatorem zachowań człowieka (dotyczy jego organów ciała i otoczenia i działań innych ludzi) i w zależności od tego, jakie ono jest, jednostka tworzy swoją linię życia. Jeżeli jest ona fikcyjna rozwija się jego „poczucie małej wartości”. Neuropata dąży do wyższości np. „woli mocy”, do kompensacji tego, tego, co jest w nim niedoskonałe w relacji do środowiska zewnętrznego. Punktem wyjścia jest „zasada wspólnoty”, która pozwala odłączyć się od kompensacyjnego działania „woli mocy”, i znalezienie swojej realistycznej linii życia.
Wpływ środowiska zewnętrznego na jednostkę nie wyjaśnia działania całej struktury psychicznej człowieka⁶, a konflikty pojawiające się jedynie w środowisku zewnętrznym wskazują na słabe dynamizmy wewnętrzne i na nieobecność potencjałów rozwojowych potrzebnych dla wielopoziomowej dezintegracji. Środowisko wewnętrzne jest wskaźnikiem wyższego rozwoju psychicznego człowieka. Dzięki temu kształtują się przeżycia wewnętrzne takie jak: podziw dla siebie, przygnębienie, zazdrość, narcyzm, wstyd, niezadowolenie z siebie, agresja, dążenie ku ideałowi⁷.
Konflikty i wahania świadczą o dezintegracji pozytywnej jednostki, o tym, że struktury sztywne, prymitywne, jednopoziomowe ustępują strukturom warstwicowym, hierarchicznym i wielopoziomowym. Obecność silnego środowiska wewnętrznego jest elementem koniecznym dla rozwoju przyśpieszonego i twórczego.
Środowisko zewnętrzne jest ważne dla terapii przy ustalaniu pierwszych danych o jednostce: wiek, historia rozwoju a warunki wychowawcze, ale także w odniesieniu do środowiska wewnętrznego w ustalaniu jej typu psychologicznego i poziomu rozwoju. Środowisko wewnętrzne jest istotne dla dalszej i głębszej terapii, i dotyczący takich problemów jak przemiany psychologiczne, potencjał rozwojowy i układ celów życia (skąd i dokąd idziemy), rozwojowe – teleologiczne czyli celowościowe rozumienie zdrowia psychicznego, wielopłaszczyznowość i wielopoziomowość rozwoju.

Procesy i metody psychoterapeutyczne
Dąbrowski określa psychoterapię, jako działanie lecznicze, które wynika nie tyle z przykładu teoretycznego, lecz z przypadku osobistego jednostki. Autor odwołuje się do stanowiska Pierre Janeta, który w odróżnieniu od szkoły psychoanalitycznej był gotów wziąć w nawias całą wiedzę specjalisty, w obliczu konkretnych objawów pacjenta. Robił to w tym celu, by stosować zabiegi najbardziej odpowiadające indywidualnym problemom, zdając sobie sprawę ze zmian jakie mogą zajść podczas terapii⁸. Terapeuta ma do dyspozycji różne metody terapeutyczne. Jedne są nadrzędne, inne podrzędne. Stosuje się je zależnie od konkretnych potrzeb pacjenta.
Spośród wielu metod terapeutycznych, autor teorii dezintegracji pozytywnej wskazuje terapię indywidualną (Adlera ), na terapię integracyjną (Mowrera), psychoterpię głębi (Junga), psychoanalizę (Freuda), psychodramę (Moreno), trening autogenny (Schulza) itd.
Ich pierwszorzędnym celem jest pomóc pacjentowi. Stanowisko to wyraził Pierre Janet w zdaniu: „lekarz istnieje dla pacjenta, a nie pacjent dla lekarza”. Sama sytuacja człowieka jako pacjenta stawia go w pozycji przedmiotu, którego bada terapeuta, a obowiązkiem terapeuty jest przekroczyć analityczną determinację terapii, spostrzegając go jako podmiot.
Warunkiem indywidualnego podejścia psychoterapeuty do pacjenta jest analiza jego nieświadomego związania się z daną teorią psychologiczną czy psychoterapeutyczną, albo z psychoterapeutą. Tak o tym pisze W. Stekel w swoich analizach snu: „Sny są „uporządkowane”, są utworzone w formie, która najbardziej zadowoli analityka. Z tego powodu sny pacjenta, który jest zaznajomiony z ulubionymi teoriami lekarza nie można uważać za potwierdzenia tych teorii. Pacjenci Sadgera śnią o moczowym erotyzmie; moi o symbolach życia i religii; Adlera o „nad-psach” („top-dogs” ) i „pod-psach” („under-dogs”) i o „proteście męskim”. Student mojego przyjaciela Swobody będzie śnił o pięknej periodyczności; Silberer otrzyma fascynujące przykłady z symbolizmu pogranicza i symbolizmu funkcjonalnego⁹. Wykwalifikowany psychoterapeuta powinien być świadomy nieświadomych procesów identyfikacji, ich pozytywnych i negatywnych skutków. Mimo iż takie identyfikacje maskują zaburzenia, można je spostrzegać także jako siły obronne jednostki.

Psychoterapia jako sposób poznawania siebie
Dla pacjenta nieświadome posługiwanie się określoną teorią może być ratunkiem, jeżeli jest on przywiązany do jej pojęć i treści. Identyfikacja terapeutyczna z pojęciami i treściami teorii terapeutycznej ułatwia pacjentowi ukierunkowanie swoich sił życiowych: Podstawowym wskazaniem w psychoterapii jest poznanie przez pacjenta zasad teorii dezyntegracji pozytywnej i próba oceny przez niego jej słuszności. Takie przeżycie z reguły stanowi mniejszy lub większy wstrząs psychiczny, ale daje najczęściej wartości pozytywne. Zmienia ono radykalnie stosunek pacjenta do samego siebie, który przestaje uważać się za chorego, za poddanego lekarzowi, za zdeterminowane negatywnie zjawisko. Zaczyna widzieć, że jest traktowany i traktuje siebie jako osobowość o rozwijających się wartościach intelektualnych i moralnych, za człowieka, który ma wiele pozytywnych wartości rozwojowych i który posiada wiele skomplikowanych cech świadomych i półświadomych, że jest osobą, z którą pragnie się obcować, od której można się wiele rzeczy nauczyć, którą można cenić i szanować¹⁰.
Proces psychoterapeutyczny w relacji lekarz – pacjent wymaga zaufania i szacunku wzajemnego, a nawet przyjaźni. Terapeuta ma być przewodnikiem pacjenta, modelem terapii jego własny rozwój osobowości, przez co poszerza się i pogłębia percepcja własnych struktur osobowości pacjenta.
Według Dąbrowskiego najważniejszym zadaniem psychoterapeuty jest możliwie dokładne zorientowanie się, jaki jest stosunek procesu dezyntegracji jednopoziomowej do warstwicowej, jakie główne dynamizmy dezyntegracji warstwicowej są dostatecznie rozwinięte, a jakie niedostatecznie, które z nich są nadmiernie, a nawet chorobowo rozwinięte (działanie danego dynamizmu w izolacji od innych), jakie są najważniejsze ośrodki niebezpieczeństwa i oporów, jakie występują siły organizujące środowisko wewnętrzne¹¹.
Psychoterapia przez rozwój wymaga najpierw zdrowego rozładowania nadmiernych napięć, opanowanie sił, które wywołują to napięcie, drogą czasowej integracji prymitywnej, oraz na stopniowym przekształcaniu procesu dezintegracji niższego rodzaju w proces cząstkowej integracji wtórnej. Psychoterapia powinna prowadzić do autopsychoterapii poprzez uczynnienie dynamizmów kształcących środowisko wewnętrzne. Pomaga w tym pozytywne zaniepokojenie sobą, poczucie niższości w stosunku do samego siebie, dynamizm „przedmiot-podmiot” w sobie, dynamizm przeróbki wewnątrzpsychicznej oraz czynniki samowyboru i samopotwierdzenia.

Od nerwowości ogólnej do rozwoju indywidualnego
Rozwój wewnętrzny człowieka jest zapoczątkowany pod warunkiem wystąpienia dynamizmów dezintegrujących. Ich brak wskazuje na nieobecność dynamizmów rozwojowych, a tym samym na sztywne struktury o charakterze instynktowo-intelektualnym. Jest to charakterystyczne dla psychopatów (upośledzonych uczuciowo) i oligofreników (upośledzonych umysłowo) oraz dla osób z dyssolucją organiczną lub funkcjonalną. Wszechstronny i przyśpieszony rozwój jest napędzany przez dynamizmy łączące środowisko zewnętrzne i wewnętrzne, dzięki działaniu czynników autonomicznych i autentycznych (tzw. czynnika trzeciego)¹².
Pierwszym i najważniejszym wskaźnikiem dezintegracji psychicznej jest nerwowość. Dąbrowski wyróżnia pięć form nerwowości – wzmożonych nadpobudliwości psychicznych: 1. sensualną, 2. psychomotoryczną, 3. afektywną, 4. imaginatywną i 5. intelektualną. Te formy nerwowości odsłaniają w jakim kierunku podąża jednostka o przyśpieszonym rozwoju. Według skali ich obecności w różnych ze sobą powiązaniach Dąbrowski ustala typ psychologiczny, który charakteryzuje jednostkę.
Ważnym czynnikiem rozwojowym osobowości jest cząstkowe przekroczenie typu psychologicznego, które pozwala jednostce przyjąć inny element, przeciwny typologicznie dla potrzeb jej rozwoju. Rozgrywa się to w konflikcie interioryzacji i eksterioryzacji przeżyć. (por. Jung, introwersja, ekstrawersja). Najwyższy rozwój jest osiągalny dzięki sprzęgowi wzmożonej nadpobudliwości afektywno-intelektualnej.
Psychoterapia przez rozwój jest przejściem od nerwowości ogólnej do własnej, na coraz to wyższych szczeblach, dezintegracji wielopoziomowej, aż do integracji wtórnej. Nie jest to jednak terapia liniowa i progresywna, wiąże się z konfliktem, z tendencjami skokowymi, z uświadamianiem i przeżywaniem przez jednostkę siebie i innych. Nerwowość jest pojęciem scalającym różne dynamizmy negatywne i pozytywne. Indywidualny rozwój jest próbą własnej hierarchizacji, poszukiwania wartości w swoich czynach, myślach i uczuć,
Psychoterapia, psychonerwica i twórczość
Psychonerwice według Dąbrowskiego stanowią główny człon procesu dezintegracji pozytywnej jako syndromy i dynamizmy rozwojowo pozytywnych. Ich ich istota tkwi w dużym napięciu konfliktów wewnętrznych, między tym co jest, a tym co być powinno, między tendencją „niższą”, prymitywną, a „wyższą”, bardziej szczerą, autentyczną i twórczą. Dąbrowski pisze: W procesach nerwowości i psychonerwic wykluwają się pomysły twórcze, postawy rozwojowe, postawy doskonalenia się. Rozbudowują się dynamizmy skomplikowane, na wysokim poziomie rzeczywistości¹³.
Badania nad psychonerwicami zajmowali się między innymi P. Janet i W. Stekel. Ten ostatni wskazał, że nerwica nie jest chorobą nerwów, ale uczuć i, że zaburzenie jest spowodowane przez konflikt wewnętrzny. Janet uważał, że w „nervosisme” pewne percepcje, akty i wyższe czynności psychiczne (synteza i rozumowanie logiczne) są uszkodzone lub uległy zmianom, ale zmiany te są nieregularne, zjawiają się od czasu do czasu. Wyższe czynności są zastąpione przez wzruszeniowość (emotivité). Dąbrowski przyjmując wskazówki swoich nauczycieli, idzie dalej i mówi o wyższości rozwoju uczuć, i sprzęgu uczuciowo-intelektualnego.
Psychoterapia K. Dąbrowskiego była skoncentrowana na dzieciach i młodzieży, na kryzysach, które wystepuja w ich rozwoju oraz na twórcach i twórczości. Wzorcowymi psychoneurotykami są dla niego przede wszystkim, twórcy. Ich przede wszystkim dręczą dziwaczne obsesje, poczucie niższości w stosunku do siebie, nieprzystosowanie się do środowiska zewnętrznego, infantylizm (m.in. Beethoven, Chopin, Norwid, Shelley, Rousseau). Oni cierpią na lęki egzystencjalne, bolesną nadwrażliwość i depresję twórczą. Pasja nocy, norma dnia są ich głownymi objawami psychonerwicowymi, dynamizami udręki i ekstazy.
U twórców psychonerwica wyraża się w ich dążeniach do przekroczenia siebie, np. u Kafki jako włączenie marzeń sennych do najwyższej rzeczywistości, u Michała Anioła, jako niszczenie swoich dzieł, gdyż nie odpowiadają na „ból istnienia” i innej rzeczywistości. W twórczości dokonuje się transformacja psychonerwicy. Dlatego Dąbrowski pisze : Na najwyższym dostępnym nam poziomie rozwojowym, to znaczy na poziomie integracji wtórnej, nie można już mówić o aktualnie istniejących psychonerwicach, ale o pozytywnych efektach przejścia przez procesy psychonerwicowe¹⁴.
Psychoterapia nie może być obojętna wobec pozytywnych i wartościowych tendencji w psychonerwicach. Sama obecność psychonerwic jest w większości przypadków elementem pozytywnym w rozwoju. Jest to wskaźnik, że proces dezintegracji pozytywnej się rozpoczął, a wzmożona pobudliwość psychiczna w jej pięciu formach ukazuje szerszą skalę odczuwań i wzmożoną wrażliwość świadomości. Zadaniem psychoterapii jest wzmacniać to, co jest rozwojowe a przeistaczać i przekierunkowywać to, co hamuje i zagraża życiu pacjenta. Psychoterapia dobiega końca tam, gdzie zaczyna się twórczość, samowychowywanie i autopsychoterapia.

Zakończenie
Psychoterapia rozwojowa ukazana przez Dąbrowskiego zwraca uwagę na pozytywne i samorozwojowe potencjały u człowieka. Zdrowie psychiczne jest związane z indywidualnym podejściem do życia, a nie z normą psychiatryczną lub społeczną. Wyleczenie nie jest celem, celem jest przeżywanie, tworzenie, rozmyślanie, działanie. Przemieszczanie się nie tylko po drogach zewnętrznych ale także po drogach wewnętrznych.
Odnajdywanie i odkrywanie coraz to głębszych wymiarów życia i wyższych poziomów rzeczywistości. Psychoterapeuta ma za zadanie wskazać rożne drogi i perspektywy rozwoju w jednostce i w tym sensie zbliża się do roli wychowawcy. Przestaje nim być wtedy kiedy wkracza na poziom komunikacji egzystencjalnej, w której jednostka jest autonomiczna, autentyczna i jest miejsce na miłość, wolność i autopsychoterapię.

Przypisy:

¹ K. Jaspers, Istota i krytyka psychoterapii, w: Filozofia egzystencji, tłum. D. Lachowska, PIW, Warszawa 1990, s. 407-408.
²Dąbrowski współpracował z wybitnymi psychologami i psychiatrami, m.in. z E. Claparèdem, J. Piagetem, P. Janetem, W. Steklem, A. Mayerem, H. Mowrerem, A. Maslowem itd..
³ Por. W. Stekel, Psychoanalysis and Suggestion Therapy, authorized transl. by J. S. Van Teslaar, Kegan Paul, London 1923. Por. też T. Kobierzycki (red.) Ku psychoterapii przez rozwój, SSHP, Lublin 1989 i T. Kobierzycki, Od psychoanalizy do psychoterapii, Heksis nr 2, 1997.
⁴K. Dąbrowski, Psychoterapia przez rozwój, PTHP, Warszawa 1979, s. 7.
⁵ Por. K. Dąbrowski, Funkcje i struktura emocjonalna osobowości, PTHP, Lublin.1984, s. 52.
⁶ Dąbrowski wskazuje na rozbieżność między różnorodnością form chorobowych a teorią Adlera, podkreślającą poczucie małej wartości i dążenie do jej kompensacji, np. w przypadku wielu osobników nadpobudliwych nie pojawia się ani niższość organiczna, ani szkodliwy wpływ otoczenia, oraz nieuznanej przez Adlera konstytucji psychopatycznej. Por. K. Dąbrowski, Nerwowość dzieci i młodzieży, Wyd. PZWS, Warszawa 1958, s. 241-246.
⁷ Por. K. Dąbrowski, Pojęcia żyją i rozwijają się (Ze studiów nad dynamiką pojęć), Gryf Publications, London 1971, s.117.
⁸K. Dąbrowski, Nerwowość dzieci i młodzieży… op. cit., s. 222.
⁹ W. Stekel, The Interpretations of Dreams. New Developments and Technique, vol. I, authorized transl. by E. & C. Paul, Liveright Publishing Corporation, New York 1943, s. 14.
¹⁰ K. Dąbrowski, Psychoterapia przez rozwój… op. cit., s.114-115.
¹¹ Ibidem, s. 87.
¹² Por. K. Dąbrowski, Elementy filozofii rozwoju, PTHP, Warszawa 1989, s. 15.
¹³K. Dąbrowski, Pojęcia żyją i rozwijają się… op.cit., s. 147.
¹⁴ Ibidem, s. 146.