Rozwój wielopoziomowy

William Tillier

W psychologii rozwój opisywany jest na wiele sposobów. Zajmowali się nim Freud, Erikson, Piaget, Bowlby, Bandura, Kohlberg, Loevinger i Wilber. Najbliższym mi podejściem, po 40 latach studiowania psychologii, jest koncepcja rozwoju wielopoziomowego.

Platon wprowadził wielopoziomowość do filozofii, a Pierre Janet wprowadził ją do psychiatrii. Była to również jedna z podstawowych koncepcji w teorii Kazimierza Dąbrowskiego.

Platon opisywał rozwój za pomocą metafor. Na najniższym poziomie rozwoju ludzie są w ciemności i zasadniczo śpią. Nie są świadomi. Biernie przyjmują ogląd na świat, serwowany im przez systemy edukacyjne i polityczne działające w czasie, w którym przyszło im żyć.

Ich życie jest zdominowane przez fizyczne przedmioty, ich cienie i odbicia – świat widzialny. Ludzie mylą reprezentację rzeczy (wygląd) z samą rzeczą. Prawdziwe życie jest iluzją, pełną tylko przekonań i opinii – wyobrażeń, domysłów, iluzji. Własna percepcja jest tym, co dominuje – to, jak sam postrzegam siebie i świat. Interakcje z innymi opierają się na osądach. Według Dąbrowskiego tym charakteryzuje się pierwszy poziom rozwoju.

Na tym poziomie psychologia jednostki jest zdominowana przez ego. Możemy tu wyróżnić dwa główne typy ego. Pierwszy to silne ego charakteryzujące się pewnością siebie – wiesz, że masz rację i nie obchodzi cię, co myślą lub czują inni. Drugi typ, to słabe ego, charakteryzuje się niepewnością – przejmujesz na siebie to, jak widzą cię inni i to co o tobie myślą. Postrzeganie twojej osoby przez innych może wzmacniać lub pogłębiać zwątpienie w siebie. W tym drugim przypadku czujesz potrzebę aprobaty i szukasz jej u innych, aby wzmocnić swoje kruche ego. Słabe ego rozpada się, jeśli aprobaty brakuje.

Jednopoziomowy rozwój polega na budowaniu pewności siebie, przez zmniejszanie potrzeby aprobaty innych, co prowadzi do wzmocnienia ego. Silne ego jest podziwiane i idealizowane.

Świat zewnętrzny odgrywa istotną rolę w obu przypadkach. W procesie tworzenia silnego ego biorą udział niższe instynkty, w tym silny instynkt przetrwania, agresja oraz chęć zaspokajania własnych potrzeb i pragnień. Świat zewnętrzny jest tu niezbędny do osiągnięcia satysfakcji. Dla słabego ego świat zewnętrzny jest źródłem wsparcia. Wskazuje co stanowi wartość, podsuwa pomysły, narzuca przekonania i dostarcza gotowe do użycia ideały.

Na wyższym poziomie u Platona są ludzie, którzy odkryli i zrozumieli, jak działa świat. Jest to świat ludzi oświeconych. Świat form reprezentuje ideały dobra, piękna, sprawiedliwości, a przede wszystkim matematyki będącej narzędziem zrozumienia doskonałego świata. Na wyższym poziomie świat zewnętrzny jest postrzegany i interpretowany w nowy, dynamiczny, wszechstronny i precyzyjny sposób.

U Platona myślenie, wnioskowanie, rozumienie i dialog odgrywają decydującą rolę w ułatwianiu przejścia od prostych przekonań do prawdziwego zrozumienia. Indywidualna moralność pojawia się w wyniku debaty, czyli procesu dialektycznej wymiany z innymi ludźmi oraz autorefleksji. Inteligencja kształtowana jest przez wiedzę, która prowadzi do docenienia własnej duszy. Opisane tu przejście przypomina wielopoziomowy opis rzeczywistości, dokonany przez Dąbrowskiego.

Należy podkreślić, że istotną różnicą między Platonem a Dąbrowskim jest fakt, że Dąbrowski priorytetowo traktował emocje. Emocje w TDP (Teoria Dezintegracji Pozytywnej) umożliwiają stosowanie inteligencji w sposób moralnie poprawny i są przewodnikiem na drodze kształtowania siebie. Wiedza na temat znaczenia emocji umożliwia identyfikowanie niższych wartości i zachowań.

Dąbrowski powiedział, że rozwój psychiczny wiąże się z częściowym samobójstwem – trzeba wyeliminować te aspekty siebie, które uzna się za niższe i niezgodne z oczekiwanym obrazem siebie. Emocje ukierunkowują klisis – ruch w stronę zachowań bardziej zgodnych z wyższymi wartościami jednostki. W przeciwieństwie do ekklisis, czyli ruchu w stronę rzeczy niższych i mniej zbieżnych oczekiwaną wizją siebie – te elementy siebie w trakcie rozwoju są eliminowane lub przekształcane.

Na tym poziomie ideałem jest rozwój silnego „ja”, które odzwierciedla głęboką istotę (esencje) i charakterystyczne cechy jednostki składające się na powstającą osobowość. Wychodząc poza ego, korzystając z dynamizmu przedmiot-podmiot w sobie, jesteśmy w stanie brać pod uwagę opinie innych, zarówno pochwały, jak i krytykę. Nie definiuje nas to, co myślą o nas inni, ale uznajemy ich prawo do własnych poglądów, również na nasz temat.

W przypadku jednopoziomowego rozwoju ludzie starają się wzmacniać ego. Kiedy rozwój przybiera charakter wielopoziomowy, staramy się raczej osłabić ego, a jednocześnie wzmacniać świadome „ja”.

Obiektywne spojrzenie na siebie i świadomy wgląd – spojrzenie do własnego wnętrza – pomagają połączyć podstawową esencję danej osoby z jej charakterem. Te unikalne atrybuty czynią nas tymi, kim jesteśmy, z naszymi wrodzonymi cechami, uznawanymi wartościami, zainteresowaniami i zdolnościami. Dzięki temu zyskujemy samoświadomość obejmującą podstawy „ja” i ukierunkowanie rozwoju unikalnych hierarchii wartości, celów i zamierzeń.

Celem rozwoju staje się wizja własnego ideału osobowości. Wizja takiego rodzaju, typu osoby, którą chcemy być, która będzie zawierać własną, unikalną istotę (esencję). W miarę jak „ja” integruje się i rozwija, wzrasta poczucie bezpieczeństwa, ujawnia się autentyczna perspektywa – dokładny wgląd w siebie i realistyczne postrzeganie swojego miejsca w świecie. Ponieważ każdy z nas jest częścią całości, rozwój nie skupia się na jedynie na sobie, ale na tym, jaką wartość można wnosić do całości i jednocześnie rozwijać swoją autentyczność. Autentyczność polega na pokornym uznaniu siebie w relacji do innych i świata jako całości. Tak rozumiana koncepcja autentyczności staje się kluczowa we wszystkich obszarach życia.

Znaczenie „ja” ulega transformacji, gdy przez pryzmat siebie patrzymy na innych. I w drugą stronę: obiektywne spojrzenie na samego siebie poszerza perspektywę. Zaczynamy na przykład widzieć i rozumieć, że nasze cierpienie nie jest unikalne ani wyjątkowe, że inni również cierpią. Dynamizm przedmiot-podmiot w sobie oraz poszerzanie perspektywy zwiększają empatię, współczucie dla innych ludzi i przekierowują na nich naszą orientację. Zaspokajanie naszych indywidualnych potrzeb i pragnień staje się drugorzędne wobec służby innym i ostatecznie staje się podstawą sensu naszego życia.

W TDP potencjał genetyczny oraz rozwojowy dostarcza paliwa do budowania świadomości i ciągłego rozwoju. Dynamizmy to różnego rodzaju siły biologiczne i psychiczne, które dostarczają motywacji i energii. Dynamizmy stanowią napęd procesów intelektualnych i emocji w połączeniu z instynktami. W tym samym czasie aktywna jest inna cecha genetyczna, tzw. wzmożona pobudliwość psychiczna (ang. overexcitability), która wpływa na poszerzanie świadomości wewnętrznego i zewnętrznego świata. Wzmożona pobudliwość jest właściwością układu nerwowego, powiązaną z każdym neuronem.

Innym kluczowym składnikiem potencjału rozwojowego jest tzw. czynnik trzeci. Czynnik trzeci to siła ukierunkowana na autoekspresję. Czynnik trzeci motywuje jednostkę do wyrażania swojego autentycznego „ja” i urzeczywistniania ideału osobowości.

Podczas przebudowy „ja” powstną nowe elementy, a niektóre dotychczasowe zostaną zachowane, inne zaś wyeliminowane. Dezintegracja i dyskomfort (autor użył tu sformułowania dis-ease – przyp. tłum.), stają się kluczowymi czynnikami kształtowania siebie. Tymi które eliminują elementy niepasujące do nowego „ja”.

Możemy lepiej to zrozumieć zapoznając się z pracami Pierre’a Janeta. Janet zaproponował kilka koncepcji, które są spójne z teorią Dąbrowskiego i ją zapowiadają.

Janet i do pewnego stopnia również Freud byli prekursorami powstającej teorii psychologii dynamicznej. Janet opisywał znaczenie energii psychicznej – tego, co nazywał siłą psychiczną. Ta siła może pozostać utajona lub zostać przekształcona, manifestując się w widocznych zachowaniach i funkcjach psychicznych. Zdolność do wykorzystania własnej energii psychicznej, Janet nazywał napięciem psychologicznym. Janet zauważył, że jednostki różnią się znacznie pod względem dostępnego poziomu wewnętrznej siły psychicznej.

Janet opracował hierarchię pięciu poziomów psychologicznych, które opisują osobowość za pomocą „współczynnika rzeczywistości” jednostki. Na najwyższym poziomie, który odpowiada wielopoziomowości Dąbrowskiego, jednostka ma pełen dostęp do funkcji rzeczywistości. Dostrzega najszerszą i najgłębszą perspektywę rzeczywistości, zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz.

Na kolejnym poziomie, egzystencja charakteryzuje się rutynowymi, automatycznymi działaniami i reakcjami. Człowiek działa bez zaangażowania, nawykowo i obojętnie. Ten poziom sugeruje jednopoziomowość Dąbrowskiego.

Janet wyodrębnił też poziom wyobraźni, marzeń i fantazji (stworzył termin „podświadomość”) oraz opisał dwa poziomy, które uważał za niższe: poziom reakcji emocjonalnych i zachowań oraz poziom prostych ruchów mięśniowych.

Janet opracował również złożony model, pokazujący jak siła psychiczna jest wyrażana na różnych poziomach, tworząc hierarchię w wyrażaniu się siły psychicznej.

---

Tłum. Jacek T. Romański

Oryginał tekstu został opublikowany przez autora w grupie FB: Dabrowski International