Zdrowie psychiczne i zaburzenia relacji w rodzinie

Marcin Kania, Instytut Ego-Analizy Askeion, Warszawa

Referat został wygłoszony podczas II Międzynarodowego Sympozjum Naukowego „Kazimierz Dąbrowski i Jego dzieło we współczesnej psychologii” (Lublin 20-21 kwietnia 2018 roku)

Rodzina jest formą pierwotnego związku kobiety i mężczyzny, oraz ich własnych lub adoptowanych dzieci. Jest unikalną siecią powiązań fizycznych i psychicznych ich przodków i i ich następców.

Kazimierz Dąbrowski (1902-1980) urodził się w rodzinie kresowej, zamieszkałej już wtedy w województwie lubelskim w Milejowie, gdzie jego ojciec Antoni był zarządcą majątku ziemskiego w Klarowie. Jego matka urodziła się na terenach dzisiejszej Ukrainy w pobliżu miejsca, gdzie mieszkała rodzina amerykańskiego psychologa i filozofa Abrahama Maslowa. Kazimierz miał starszego brata, który zmarł z powodu epidemii. Jego młodszy brat Stefan był przed II wojną światową asystentem socjologa prof. Znanieckiego w Poznaniu. Po wojnie ożenił się ze znawczynią roślin leczniczych Ireną Gumowską, z którą miał syna i zamieszkali pod Warszawą.

Po studiach w Genewie i w Poznaniu Kazimierz ożenił się ze starsza od siebie o 30 lat kobietą, która zmarła przed II wojną światową. Kazimierz ożenił się z drugą kobietą pochodzącą z Ukrainy Eugenią Muzyką , z którą miał dwie córki, które mieszkają dziś w Kanadzie (Anna i Joanna). O ile mi wiadomo, jedna z córek, (Joanna) psycholog więzienny, ma syna, więc w jakiś sposób rodzina ma swoich następców. Jego brat Stefan też miał syna, a więc zapewnia to w jakiś sposób pewien rodzaj dziedziczenia.

1) Popęd seksualny a związek małżeński

Jak twierdził K. Dąbrowski, do zawarcia związku małżeńskiego i założenia rodziny trzeba się przygotować. Nie wystarczy ogólna wiedza na temat biologii, czy prawa rodzinnego, ale także potrzebna jest wiedza z psychologii, pedagogiki i socjologii rodziny. Metateorię rodziny tworzy wiedza teologiczna i filozoficzna. Jej sub-teorie stanowią wiedza na temat popędów, temperamentu, charakteru i osobowości. Teoria ja ( jaźni) stanowi rdzeń elementarnej wiedzy na temat powstawania i funkcjonowania ludzkiego podmiotu.

W czasach młodości K. Dąbrowskiego do głosu dochodziła psychoanaliza Z. Freuda, która zakładała, że podstawą wszelkich więzi międzyludzkich są „popędy ja” i „popęd seksualny”, indywidualnie rozwijane, tłumione i sublimowane. Są one sterownikami „głodu” i „miłości”. Freud z czasem zmodyfikował swój stosunek do popędów, gdy pisał – „Teoria popędów jest, by tak rzec, naszą mitologią” (por. Z. Freud, Wykłady ze wstępu do psychoanalizy. Nowy cykl, tłum. P. Dybel, Warszawa 1995), Są to „istoty mityczne”, tak ujmował je wcześniej zwłaszcza Carl G. Jung. Sam K. Dąbrowski odbył kilkumiesięczną analizę szkoleniową w Instytucie Aktywnej Analizy, kierowanym przez Wilhelma Stekla. I jak się zdaje przyjął jego perspektywą badawczą, różną od ortodoksji Freudowskiej.

Według tego ujęcia, istotne dla bycia mężem czy żoną, a potem ojcem lub matką w odpowiednim wieku, jest harmonijny rozwój tego popędu, który w dzieciństwie jest nastawiony egocentrycznie, i rozwijany jest w rozmaitych formach masturbacji. Z czasem następuje związanie z ciałem rodziców , które systematyzuje się w kompleks Edypa i/ lub w kompleks Elektry. W sprawozdaniach Instytutu Higieny Psychicznej z lat 30tych XX wieku znajdujemy w sprawozdaniach statystycznych – rubrykę „masturbacja/onanizm/”. Dziś chyba nikt nie bada dzieci w okresie szkolnym w tym zakresie.

Wyższą formą rozwoju popędu seksualnego jest rezygnacja z masturbacji i przeniesienie popędu na inne niż rodzice osoby, na rówieśników tej samej płci i/lub płci przeciwnej. Zahamowanie rozwoju seksualnego zamienia się w narcyzm seksualny, w pedofilię lub zoofilię lub w pewien rodzaj fetyszyzmu, czyli w obsesyjną miłość do rzeczy, słów, myśli uczuć, czynów, które znamy jako natręctwa.

Mąż (ojciec), żona (matka) i ich dzieci (córka i/lub syn) są do siebie podobni na poziomie genotypu) ale mogą się różnić na poziomie fenotypu. Jest to zależne od środowiska życis, które często K. Dąbrowski nazywa „otoczeniem”. Jest ono częścią systemu epigenetycznego. Te same lub zbliżone potencjały genetyczne mogą być korygowane dodatnio lub ujemnie przez warunki życia (otoczenie). Świadomość związków genetycznych, epigenetycznych i meta-genetycznych pozwala na ustosunkowanie się obiektywne ( przedmiotowe) do siebie i subiektywne (podmiotowe) w stosunku do członków własnej rodziny.

2) Psychologia związku małżeńskiego

Analiza psychologii związku małżeńskiego wymaga badania i rozumienie nie tylko impulsów cielesnych, ale także jego korelatów emocjonalnych, wyobrażeniowych i intelektualnych (percepcji, spostrzeżeń,wrażeń, przeżyć, i myśli). Te impulsy i funkcje psychiczne można dziś nazwać sterownikami zachowań (por. T. Kobierzycki, Projekcja i nieprawda – człowiek w systemie dekreacji). Ale taka analiza impulsów wymaga interpretacji, rozumienia własnych i cudzych reakcji, zachowań, osiągnięć, porażek, ograniczeń itd.

Dobór małżonków, oprócz poznania własnych sterowników behawioralnych, wymaga poznania rozszerzonego, który obejmuje konstruowania i działanie systemu rodzinnego, czyli osób sobą zainteresowanych. Nie wystarczy w analizie zachowań rodzinnych znajomość cech osobistych, i nieświadomych reakcji . Wymaga ona także poznania innych sterowników behawioralnych, które czasem decydują o powodzeniu życia w związku małżeńskim. Różnią się one od związku formalnego (prawnego) – np. przyjacielskiego, szkolnego, zawodowego, czy sąsiedzkiego czy rodzinnego.

K. Dąbrowski zwraca uwagę na konieczność poznania własnych potrzeb seksualnych, ich emocjonalnych i intelektualnych korelatów , które pozwalają tworzyć trwałe lub nietrwałe więzi interpersonalne. Pozwala to uchronić młodych mężczyzn i kobiety od skutków związków mało świadomych, przypadkowych, kreowanych tylko przez sytuacyjny odruch popędu seksualnego. Odpowiedzialny dobór małżonków powinien być korygowany przez procesy myślowe (refleksyjna percepcja) i emocjonalne (empatyczne przeżycie) i behawioralne (czyny).

Według tego poglądu, nie można w relacjach małżeńskich i rodzinnych kierować się niezróżnicowanym, prymitywnym popędem, seksualnym, ale także trwałym przeżyciem i intelektualną refleksją nad własnymi i partnerskimi relacjami. Słabsze lub silniejsze potrzeby seksualne nie powinny decydować o przypadkowym przyjściu dziecka na świat. Jest to bowiem nie tylko wydarzenie biologiczne czy psychologiczne, ale także wydarzenie egzystencjalne, osobiste i społeczne. Powinna mu towarzyszyć postawa troski, refleksji i odpowiedzialności przyszłego i aktualnego rodzica.

K. Dąbrowski wskazywał na prymat rozwoju emocjonalnego w kształtowaniu opiekuńczej osobowości. Inaczej niż jeden z jego nauczycieli, Jean Piaget, zwolennik teorii rozwoju intelektualnego. Autor teorii dezintegracji pozytywnej wskazywał, że dzięki rozwojowi uczuć możliwe jest łączenie różnic indywidualnych z empatyczną wnikliwością i z emocjonalną dobrocią. Tworzą one psychologiczne podstawy rozwojowej harmonii w rodzinie. Decydują o tym sterowniki uczuciowe, które są inkluzywne, bardziej, niż sterowniki intelektualne, które są ekskluzywne. Ich wielopoziomowe sprzężenie pozwala na stworzenie indywidualnego stylu funkcjonowania rodziny.

Dzięki rozwojowi empatii emocjonalnej, możliwe jest zachowanie giętkości, plastyczności, subtelności i wnikliwości, które stanowią warunek wytworzenia się esencjalnych wymagań moralnych w stosunku do innych, a zwłaszcza w stosunku do siebie. Kiedy możliwa staje się stała indywidualna współpraca z każdym członkiem rodziny. A to pozwala na organizację i rozwój nieformalnej „szkoły” życia małżeńskiego i rodzinnego. Zasadą jest tutaj, poznanie siebie i grupy rodzinnej. Ważne jest osobiste zainteresowanie procesami psychicznymi u każdego z członków rodziny, jego bogactwem psychicznym i jego niepowtarzalnością.

3) Rodzina jako system relacji interpersonalnych

Rodzina jest splotem relacji międzyludzkich nie tylko na poziomie seksualnym, ale także na poziomie międzyosobowych relacji ja-ty i relacji wewnętrznej typu podmiot – przedmiot. W tej relacji ten sam podmiot raz jest podmiotem raz przedmiotem. Dzięki temu możliwe jest przyjęcie perspektywy przedmiotowej wobec siebie i perspektywy podmiotowej wobec innego. Ich doświadczenie pozwala zachować równowagę między ekscytacją i inhibicją pierwotnych popędów. Dzięki temu koryguje wpływ jednostronnej perspektywy przedmiotowej i ułatwia utrzymanie równowag między ja i nie-ja.

Analiza swoich atutów i braków, dobrych i złych skutków własnego działania, wielostronne i wielokrotne ich przeżycie, jest warunkiem zbudowania wyższych poziomów harmonii rodzinnej. Przewaga krytycyzmu wobec siebie nad krytycyzmem wobec współmałżonka i dzieci pozwala na utrzymanie równowagi emocjonalnej i egzystencjalnej w rodzinie.

Niekiedy wadliwe funkcjonowanie rodziny wpływa ze szkodliwych i niesłusznych nawyków rodzinnych opartych na przyjętym od wielu tysięcy lat prymatu mężczyzny nad kobietą. Tymczasem, zdrowym prymatem może być tylko poczucie odpowiedzialności, służenie innym członkom rodziny i niepewność własnych racji. Chodzi o stałą gotowość przekraczania tego, co się wyniosło z niesłusznych, wielowiekowych zwyczajów i obyczajów rodziny i jej środowiska zewnętrznego. Nie można reagować w relacjach rodzinnych rozdrażnieniem, ale przemyśleniem sytuacji i przekształceniem pierwszej prymitywnej – reakcji na reakcje przetworzone i wysublimowane. Takie podejście podkreśla znaczenie wrażliwości w przeciwieństwie do drażliwości oraz wagę przemiany wewnątrz-psychicznej.

Ja podkreśla K. Dąbrowski, stosunek rodziców do dzieci powinien być oparty na zróżnicowaniu różnych poziomów ich rozwoju osobowości i typów zachowania, bo to wspiera postawę dobroci i sprawiedliwości. Porządek rodzinny wymaga stałej gotowości przekraczania prostych reakcji typologicznych w kierunkach bodźców, które urażają nasze jednostronne zwyczaje i obyczaje i jednostronności naszego typu psychologicznego,

Rodzice powinni współpracować z kolegami i koleżankami dzieci i z nauczycielami szkolnymi dzieci. Muszą nauczyć się wnikać w ich trudności uczuciowe, intelektualne , w ich zainteresowania i ambicje. W dobrej rodzinie powinna obowiązywać zasada ścisłej współpracy z kolegami dzieci i ich nauczycielami. Wzajemne zrozumienie, wzajemna pomoc i unikanie zbędnych konfliktów, wytwarza się w atmosferze „demokracji rodzinnej” we współpracy z szerszą grupą.

 

***
Wielopoziomowy model zachowań rodzinnych według Kazimierza Dąbrowskiego

Rodzina (poziom I)

Cechy charakterystyczne:

1) narodziny i śmierć są traktowane w rodzinie jako biologiczny przypadek lub „dopust boży”, nastawienie na obronę biologicznego systemu przetrwania i wygodnego życia członków,
2) najważniejsza jest realizacja napięć instynktu seksualnego, która wysuwa się na pierwsze miejsce, „produktywna” siła agresji stanowi wzorzec działania, który zabezpiecza przede wszystkim prymitywne cele biologiczne „głowy rodziny”,
3) odpowiedzialność – za partnera i troska rodzinę są ograniczona, potrzeba współ-rozwoju z partnerem nie istnieje, wyłączność uczuciowa i seksualna jest rzadkością,
4) dzieci obdarzane są sympatią typu biologicznego, wciąga się je „instrumentalnie” do wspólnych obowiązków i pracy,
5) dominują kary i nagrody, jako metoda wychowawcza, siła fizyczna, surowość lub okrucieństwo w stosunku do dzieci i do samych siebie, dominują, sztywność , brak subtelności, liczne konflikty zewnętrzne i brak konfliktów wewnętrznych w rodzinie, są dominujące.

Rodzina (poziom II)

Cechy charakterystyczne:

1) coś się zaczyna „psuć”, następuje osłabienie rygoru, wahanie w postawie schematycznej, rozluźnienie spoistości rodziny,
2) psychologizacja zachowań rodzinnych opiera się na ambiwalencjach i ambitendencjach, które doprowadzają do podziału na to co męski i kobiece, ojcowskie i macierzyńskie
3) dysfunkcjonalna lub kompensacyjna zmiana ról rodzicielskich, przejmowanie roli ojca przez matkę lub matki przez ojca
4) przesuwanie roli rodzicielskiej na osoby zastępcze, babcię dziadka, wujka, ciotkę lub osoby obce, tworzenie się rodziny rozszerzonej, zastępczej, tymczasowej,
5) „psychologiczna czułość” między małżonkami oraz w ich stosunku do dzieci, są okresowe
wymagania w stosunku do dzieci stają się mniej ostre, deficytowe, lub nadmierne.

Rodzina (poziom III)

Cechy charakterystyczne:
1) rodzina sterowana jest przez konflikty wewnętrzne w przeciwieństwie do poczucia niższości w stosunku do innych rodzin, dużą rolę odgrywa niezadowolenie z siebie, poczucie wstydu i winy, a patologię własną rodziny korygują nieprzystosowanie pozytywne, instynkt twórczy członków rodziny,
2) nikną autorytety zewnętrzne i niechęci lub uprzedzenia do jednego z członków rodziny, dzieci nie są już tylko siłą biologiczną lub siłą roboczą, egocentryzm rodzinny zastępowany jest przez alterocentryzm, cechy indywidualne i rodzinne stają się równie ważne,
3) ) talenty i niedomogi są spostrzegane jako różne składniki życia rodzinnego ,jednostki najbardziej kłopotliwe i zdolne stają się problemem uwagi rodzinnej,
4) członkowie rodziny stają się dla siebie niezastąpieni, przeżyte wspólnie lata i wspólne wysiłki nabierają znaczenia rodzinnego, konflikty rodzinne są ciężko przeżywane ale są rozumiane, małżeńska i rodzinna szkoła życia rodzinnego staje się wspólną wartością, egocentryzm, arbitralność, autorytatywność zastępowane są poczuciem wspólnoty rodzinnej,
5) tworzy się „szkoła życia rodzinnego” lub „szkoła życia małżeńskiego”, smutki i radości traktowane przez rodzinę jako uczucia wspólne, całość rodziny, jej własności psychiczne i współodpowiedzialność stają się naczelne, współżycie z innymi grupami rodzinnymi staje się autentyczne, koncentracja i kontemplacja dotyczą wartości rodzinnych.

Rodzina (poziom IV)

Cechy charakterystyczne:
1) biologiczne „ja” poszczególnych członów rodziny przekształca się w „ja” rodzinne, dominuje dbałość o innych członków rodziny, jest ona większa niż dbałość o siebie, wzrasta zdolność do poświęcenia się, za innych członków rodziny,
2) relacje rodzinne oparte na miłości, przyjaźni i empatii, dominują i utrwalają się, działa czynnik trzeci – czyli aktywny proces afirmacji i negacji w stosunku do niektórych własnych cech i wpływów otoczenia
4) dynamizm „przedmiot-podmiot” w sobie , aktywizuje czujność wobec swoich relacji rodzinnych i pozarodzinnych działań, silna jest gotowość do zmian pozytywnych w systemie rodzinnym, wybór swego postępowania, jest ciągły,
5) samoświadomość rodziny opiera się na samowychowaniu jej członków i autopsychoterapii , które sublimują wewnętrzne i zewnętrzne relacje wewnętrzne i zewnętrzne, tworzy się „osobowość rodzinna”

Rodzina (poziom V)

Cechy charakterystyczne:
1) „osobowość rodzinna” uzyskuje swoje esencjalne cechy, trwałość systemu odniesień egzystencjalnych, aksjologicznych i metafizycznych,
2) miłość i odpowiedzialność, przekraczają biologiczny stosunek do partnera, zmieniają stosunek do faktu starzenia się,
3) braki fizyczne lub psychiczne partnerów i innych członków rodziny zostają zaakceptowane ,
empatia i odpowiedzialność za najbliższe i dalsze otoczenie obejmuje całe życie rodzinne, i relacje pozarodzinne,
4) funkcje uczuciowe, intelektualne i popędowe działają w formie wysublimowanej, własne doświadczenia, cierpienie, medytacje i przeżyte wspólnie lata życia sublimują życie rodzinne i pozarodzinne,
5) dominuje szacunek dla bogactwa członków rodziny, harmonizacja relacji „ja” – „ty” na bardzo wysokim poziomie, gdzie jakieś obce „ty” wysublimowanych i transcendentalnym składnikiem rodzinnego„ja”.

Zakończenie

K. Dąbrowski na zakończenie swojego szkicu o rodzinie w książce opublikowanej pośmiertnie „Moralność w polityce” (Warszawa 1991, Rodzina, s. 20-22) wspomina teorię H. Jacksona, który przedstawił teorię rozwoju człowieka jako droga przejścia od tego, co prymitywne do większej komplikacji, od automatyzmu do refleksyjności, od lepszego zorganizowania na niższym poziomie do zorganizowania słabszego, chociaż na wyższym poziomie.

Zwraca też uwagę, że jedną z ważnych zdolności rodzinnych jest operowanie pamięcią uczuciową, własnych sytuacji, w których trzeba było zająć stanowisko w stosunku do swoich dzieci. Okres dojrzewania jest najtrudniejszym okresem życia dziecka. Trzeba jak największej wnikliwości, taktu i dobroci dla dziecka. Położenie nacisku na identyfikację przez pamięć uczuciową z sytuacjami dzieci jest dla dzieci w rodzinie zbawienne. Ułatwia to rozumienie własnych trudności w okresie dojrzewania i w okresach ciężkich przeżyć rodzinnych, A to jest warunkiem istnienia rodziny rozwijającej się prawidłowo. I różni ją od rodziny rozbitej, krzywdzącej, źle się rozwijającej.

K. Dąbrowski nie ma złudzeń kiedy pisze, że wymienione składniki psychogenetyczne i socjogenetyczne, metagenetyczne nie mogą cechować wszystkich członków rodziny. Ale ich posiadanie przez niektórych członków rodziny, daje możliwość tworzenia wysokiego poziomu harmonii, odpowiedzialności, oraz zbiorowej siły, podlegającej okresowym kryzysom. Każda rodzina przeżywa swoje kryzysy, mają one charakter cykliczny i związane są z rozwojem osobowości jej członków, na co wyraźnie wskazał rówieśnik K. Dąbrowskiego – Erik Homburger Erikson psychoanalityk zajmujący się kryzysami ludzi w cyklu życia. Jednak kryzys nie zamyka rozwoju rodziny ale ją otwiera na zdarzenia losu, który trzeba obłaskawić i żyć przedzierając się poprzez dezintegrację przez całe życie.

 

Bibliografia:

Dąbrowski, K. (1959), Społeczno- wychowawcza psychiatria dziecięca, Warszawa
Dąbrowski, K. (1962), Higiena psychiczna, Warszawa
Dąbrowski, K (1964), O dezyntegracji pozytywnej, Warszawa
Dąbrowski, K (1975), Trud istnienia, Warszawa
Erikson, E. H. (1997), Dzieciństwo i społeczeństwo, Poznań
Freud, Z. (1995), Wstęp do psychoanalizy, Warszawa
Freud, Z. (1996), Charakter a erotyka, Warszawa
Freud, Z. (1997), Pisma psychologiczne, Warszawa
Jung, C. G. (1993), Psychologia przeniesienia, Warszawa
Jung, C. G. (1997), Typy psychologiczne, Warszawa
Kobierzycki, T. (1989), Osoba. Dylematy rozwoju: studium metakliniczne, Bydgoszcz
Kobierzycki, T. (1992, 2009), Poza miłością i wolnością, Warszawa
Stekel, W. (1934), Listy do matki, Warszawa