Od twórczości do osobowości (studium psychologiczne z teorii dezintegracji pozytywnej)

Tadeusz Kobierzycki

W Polsce, w okresie przedwojennym, zależnościami między twórczością i osobowością zajmowali się między innymi: Maurycy Bornsztajn (1874-1952) – neurolog, psychiatra, psychoanalityk, Stefan Baley (1885-1952) – psycholog, Stefan Szuman (1889-1972) – lekarz i psycholog, Gustaw Bychowski (1895-1972) – psychiatra i psychoanalityk oraz Kazimierz Dąbrowski (1902-1980) – psychiatra i psycholog, twórca teorii dezintegracji pozytywnej, założyciel Instytutu Higieny Psychicznej w Warszawie. Obok podejścia psychoanalitycznego, które najlepiej przedstawił G. Bychowski, K. Dąbrowski rozwinął analizę kryzysów związanych z procesami twórczymi i dał im wyjaśnienie egzystencjalne.

W okresie powojennym, kontynuował swoje badania w kraju i za granicą, publikując wyniki badań prowadzonych wśród wybitnie zdolnych uczniów i twórców dorosłych oraz analizy osobowości historycznych, prowadzonych na podstawie pamiętników i relacji o nich.

CZĘŚĆ I. TWÓRCZOŚĆ A DEZINTEGRACJA POZYTYWNA

W badaniach młodzieży wybitnie uzdolnionej, przeprowadzonych w 1962 r. w Warszawie, zespół pod kierunkiem K. Dąbrowskiego posługiwał się określonymi terminami badawczymi. A oto jak je rozumiano:

Zdrowie psychiczne – to zdolność do rozwoju, którego podstawę stanowią dane dziedziczne, warunki otoczenia i kultura oraz aktywność własna. Rozwój odbywa się w kierunku poznawania, odkrywania i realizacji coraz to wyższych poziomów rzeczywistości i hierarchii wartości, zgodnie z konkretnym ideałem osobowości. Rozwój przybiera postać dezintegracji pozytywnej i jest przeciwieństwem dezintegracji negatywnej.

Zaburzenia psychiczne – to nerwowość, nerwice i psychonerwice, które są symptomami rozwoju wewnętrznego, opartego na wzmożonej pobudliwości psychicznej (sensualnej, psychomotorycznej, wyobrażeniowej, intelektualnej i uczuciowej). Sprzyjają one rozluźnieniu, a nawet rozbiciu pierwotnej integracji psychicznej, przyjmując postać zaburzeń w zachowaniu (nerwowość), w strukturze cielesnej (nerwice) i psychicznej (psychonerwice). Zaburzenia globalne, które są wynikiem dezintegracji negatywnej prowadzą do choroby psychicznej (psychozy).

Wybitne uzdolnienia – określono na podstawie osiąganych wyników wybiegających znacznie ponad normę przyjętą dla osób tego samego wieku, wykształcenia itd. Badaniami objęto 50 osób uzdolnionych artystycznie i humanistycznie, 30 osób uzdolnionych w zakresie nauk matematyczno-przyrodniczych oraz 30 osób poniżej normy intelektualnej (oligofreników), jako grupę kontrolną. Przeprowadzono badania internistyczne, neurologiczne, psychiatryczne, a także socjologiczne (wywiad środowiskowy, układ rodzinny, okres prenatalny). Wiek badanych od 8 do 23 lat. Uczniowie uzdolnieni artystycznie (muzyka, taniec, plastyka, teatr) osiągali w teście inteligencji 110 -155 punktów, a uczniowie uzdolnieni humanistycznie i w zakresie nauk matematyczno-przyrodniczych 120 -146 punktów.

Środowisko wewnętrzne – to: talenty, uzdolnienia, zainteresowania, typ wzmożonej pobudliwości psychicznej. Jego składnikami są: struktura uczuciowa, hierarchia wartości oraz ideał osobowy oraz cele rozwojowe, które konkretyzują się w osobowości.

Dezintegracja twórcza

Wysoki iloraz inteligencji nie przeciwdziała zaburzeniom psychicznym. Niski iloraz inteligencji osłabia lub je ogranicza. W celu lepszego zróżnicowania zaburzeń psychicznych K. Dąbrowski wyodrębnił trzy zespoły objawów, które różnicują ich poziom i zakres.

Do zespołu I zaliczył wyraźne schorzenia, gwałtownie zaburzające psychikę, połączone z silnymi tendencjami agresywnymi lub samobójczymi, obniżona funkcja rzeczywistości oraz wyraźne zaburzenia psychosomatyczne. Do zespołu II zaliczył zaburzenia o cyklicznym, nawrotowym charakterze, ale o mniejszym niż w pierwszym zespole napięciu i łagodniejszym przebiegu. Natomiast do zespołu III zaliczył rożne formy objawów związanych z określonym typem wzmożonej pobudliwości psychicznej, np. labilność nastroju, impulsywność działań, lekkie objawy aktorstwa, przejściowy niepokój ruchowy lub lekkie, reaktywne stany lękowe. Na podstawie tych założeń i badań ułożyłem tabelę zależności rozwojowych, zgodnych z typem uzdolnień, rodzajem środowiska wewnętrznego i profilem zaburzeń psychosomatycznych.

We wszystkich profilach uzdolnień zarejestrowano zaburzenia histeryczne, które korelują ze słabym lub zaczątkowym środowiskiem wewnętrznym, oraz zaburzenia psychasteniczne i lękowe, które korelują z wyraźnym lub rozwiniętym środowisku wewnętrznym.

DYNAMIKA PSYCHONERWICOWA: badania K. Dąbrowskiego (1962)

	Grupa I	Grupa II
Uzdolnienia i typ szkoły	Brak lub słabe środowisko wewnętrzne	Zaczątkowe lub rozwinięte środowisko wewnętrzne
Teatralna
		1. psychastenia
		2. n. lękowa
		3. neurastenia
		4. hipochondria
		5. histeria
Plastyczna
	1. histeria	1. psychastenia
	2. neurastenia	2. n. lękowa
	3. n. natręctw	3. neurastenia
	4. n. wegetatywna	4. n. natręctw
Baletowa
	1. histeria lękowa	1. n. wegetatywna
	2. n. lękowa	2. n. lękowa
	3. n. wegetatywna	3. neurastenia
Ogólnokształcąca
	1. histeria	1. n. lękowa
	2. n. lękowa	2. hipochondria
	3. hipochondria	3. neurastenia
		4. psychastenia

Legenda: n = nerwica

Opracowanie autorskie Tadeusz Kobierzycki (Warszawa 1992 r.)

OLIGONOMICZNY PROFIL TWÓRCZOŚCI

Niski iloraz inteligencji nie przeszkadza w aktywności twórców naiwnych, niedzielnych, dzikich. Oligofrenicy mogą być uznani za twórcze jednostki. To, co tworzą jest pełne bajkowej, baśniowej i mitycznej atmosfery. Ich twórczość jest archetypowa, magiczna, terapeutyczna, a osobowość nie obciążona nerwicami, tak jak osobowość jednostek wybitnie uzdolnionych. Prymitywne lęki, nerwice wegetatywne współistnieją w nich ze zwiększoną nadpobudliwością seksualną i psychoruchową. Wykazują często: niefrasobliwość, przesadną odwagą, małą podatność na sugestię, brak wstydliwości, nadmierną gadatliwość lub euforię (K. Dąbrowski 1963, 2, 61). Dominanta odczuć zmysłowych integruje zachowania oligofreników: najlepsza na świecie to ulubiona potrawa lub osoba, która coś daje, a najbardziej nieprzyjemne są wyzwiska, bicie, hałas. Lubią mówić o sprawach tragicznych w sposób niefrasobliwy.

Jeżeli oligofrenia jest nazwą, odnoszącą się do osób o małym ilorazie inteligencji (IQ), to oligotymia odnosi się do osób o małym ilorazie uczuciowym (EQ). Ideę ilorazu uczuciowego wprowadził K. Dąbrowski, a sprecyzował metodologicznie Michel Piechowski. Do grupy oligothymików zaliczyć można np. psychopatów, charakteropatów. Ich główną wadą jest niedobór pamięci emocjonalnej, przy wybitnym nieraz intelekcie. Dawniej podkreślano ich moralną anestezję (Kurt Schneider), wygórowany popęd samozachowawczy (M. Tramer). Wyobraźnia, uczucia i intelekt oligofreników są poddane kierownictwu popędowemu.

Noblista, Charles Sherrington, zauważył, że większość dzieł kultury powstała dzięki zdolności do hamowania i przetwarzania impulsów zewnętrznych i wewnętrznych. Oligothymicy takich zdolności nie mają w stopniu, który pozwalałby im na wybitną twórczość humanistyczną. Są za to sprawni jako twórcy techniki. Mają specyficzną prospekcję techniczną, którą realizują w życiu.

Ich twórczość to przede wszystkim tatuaże, rymowane przyśpiewki, piosenki o treści obscenicznej, potrzeba ekstazy wywołanej przez destrukcję, mania epistalograficzna, perwersyjna erotyka pomieszana z religijnym tabu. Histeria charakteropatyczna jest obrazem alternatywnych możliwości ich rozwoju. Istnieje wyraźne podobieństwo w profilu twórczym oligofreników i oligothymików. Ten profil twórczości dowartościował C. G. Jung, podkreślając znaczenie ekspresji archetypów ukrytych w nieświadomości.

HISTERYCZNY PROFIL TWÓRCZOŚCI

Pod koniec XIX wieku Jean M. Charcot uznał histerię za chorobę umysłową, u której podłoża leży sugestywność. Emile Bernheim uważał, że jej najważniejszą cechą jest nadmiar uwagi. Zygmunt Freud twierdził, że podłożem histerii jest przeniesienie prymitywnych lub wrogich uczuć i popędów dziecka lub dorosłego z osób najbliższych (matka, ojciec, siostra, brat) na osoby ważne dla jednostki, w aktualnej sytuacji (lekarz, nauczyciel, wychowawca). Objaw histeryczny jest formą obrony psychologicznej, wynikłej z przymusu tłumienia seksualnych życzeń. Są to przejawy oporu nieświadomych, tłumionych treści, które w połączeniu z lękiem dają fobie.

Dąbrowski uważał, że jednostki histeryczne są opóźnione w rozwoju psychofizycznym, co objawia się częściowym lub pełnym infantylizmem. Integruje histeryczną osobowość wzmożona pobudliwość wyobrażeniowa, połączona ze wzmożoną pobudliwością psychoruchową lub somatyczną. Konflikt między funkcjami intelektualnymi, a uczuciowymi i wyobrażeniowymi, daje zachowania kapryśne, skłonność do udawania, naśladownictwa, kłamstwa lub fantazjowania.

Jak widać, głównymi dynamizmami twórczymi w przypadku jednostek o wysokim ilorazie inteligencji, ale przy słabym środowisku wewnętrznym, są erotyczne wyobrażenia, nadmiar uwagi, sugestywność, zdolności do naśladownictwa i manipulowanie percepcjami oraz zamienianie przeżyć na reakcje somatyczne. Jest to profil aktywności twórczej, w której rolę kierowniczą pełni wyobraźnia, a uczucia i intelekt są jej podporządkowane. Ten model twórczości, oparty na mechanizmie erotyczno-kompensacyjnym dowartościował Z. Freud.

PSYCHASTENICZNY PROFIL TWÓRCZOŚCI

Głównym dynamizmem twórczości psychasteników jest obsesja. Psychastenia oznacza słabość psychiczną połączoną z łamliwością uczuciową, nadmiernym hamowaniem, trudnościami w podejmowaniu decyzji i męczliwością. Istnieje w tym profilu tendencja do nadmiernego przeżywania uczuć przykrych, przewidywania porażki, przegranej. Histerycy z pasją szukają przyjemności, psychastenicy z pasją szukają przykrości, wyczekują na nią, przerywając podjętą pracę. Stąd wyodrębniono np. nerwicę wyczekiwania.

Tendencja do odkładania zaczętych prac wytwarza postawę patologicznego przeżuwania, nieustannego intelektualnego i uczuciowego ważenia za i przeciw. Stąd poczucie winy, wstydu, lęki, skrupuły, natręctwa myślowe, uczuciowe i działaniowe. Przy słabej dynamice popędowej, psychastenikom trudno dokończyć zaczęte dzieła. Dla zapełnienia wątpliwości, które rodzą się w nich po drobiazgowo przeprowadzonej analizie, chwytają się rozwiązań magicznych, symbolicznych, mających uspokoić ich przed niepewnością, poczuciem bezsensu tego, co robią, a nawet przed poczuciem bezsensu istnienia. Słaba synteza myślowa i słabe przystosowanie do świata zewnętrznego, czynności życia codziennego, mogą prowadzić do depresji, psychologicznego bankructwa, do nerwicy lękowej, a nawet do samobójstwa.

Nadmierne hamowanie sfery ruchowej, nadmierna percepcyjność, słabość popędowa i uczuciowa tworzą układ, którego czynnikiem dominującym jest analityczny intelekt, który interweniuje w strukturę uczuciową, rozwarstwia ją, dając wielkie bogactwo duchowe, ale i wielkie cierpienia. Ten profil twórczości dowartościował Pierre Janet.

DEPRESYJNY PROFIL TWÓRCZOŚCI

Twórczość osnuta wokół czynników poznawczo-wyobrażeniowych, pogłębia się w przeżyciach depresyjnych. Głębia depresji twórczej) zależy od typu wyposażenia uczuciowego, które stabilizuje dezintegrację poznawczą. Efektem zbyt wielkiego wysiłku związanego z pasją tworzenia jest załamanie, poczucie utraty mocy, kontroli myśli, degradacji psychicznej. Słabnie intelektualne napięcie pomiędzy świadomością a nieświadomością. Towarzyszy mu zblednięcie świata, poszarzenie percepcji wywołane osłabioną lub słabą uczuciowością.

Twórca staje się na jakiś czas nieproduktywny, pozbawiony dynamiki. Jego myśli krążą wokół jednej sprawy, nie osiągając wyjścia projekcyjnego, wyobrażeniowego i uczuciowego. Poczucie jałowości, utraty mocy, przekształca się nieraz w noc duszy (św. Jan od Krzyża). Świat wydaje się martwy, suchy i bezbarwny, pozbawiony dotychczasowych wymiarów. W takich stanach pojawiają się intensywne zwątpienia, i myśli samobójcze pomieszane z chęcią destrukcji tego, co się zrobiło samemu lub tego, co robią inni.

Intelektualista, dotychczas, precyzyjny, zimny i logiczny, którego dotknęła depresja nie wyzwoli się z niej za pomocą leków, psychoanalizy czy psychoterapii, jeżeli nie zmieni podejścia do siebie i do własnej metody tworzenia. Za osiągnięcie szczytów trzeba zapłacić depresją, zejść w głębiny własnej psyche, przeżyć smutek, ból, osamotnienie i upokorzenie tak, jakby psychika domagała się zachowania symetrii, równowagi szczytów i dolin. Schodzenie w głąb siebie może mieć swoje zakończenie w obłędzie lub samobójstwie. Poczucie izolacji prowokuje tendencje do niszczenia swoich dziel albo do niszczenia siebie, jest to kosztowna norma dynamiki twórczej. Wybitny twórca skazany jest na depresję.

Depresja jest doświadczeniem załamania ośrodka integracji psychicznej, który nie dopuszczał do rozwoju innych fragmentów osobowości. Załamanie tego totalitarnego dynamizmu jest bolesne, zmusza twórcę do cofnięcia się na poziom czynności prelogicznych, dziecięcych, z czym osoby owładnięte przez depresję nie mogą sobie poradzić. Jednak jest ona mimo wszystko dynamizmem chroniącym przed dezintegracją psychotyczną. Ten typ twórczości dowartościował K. Dąbrowski w teorii dezintegracji pozytywnej.

KONKLUZJE

Nie można być aktorem bez talentu histerycznego: bez tego nie może tancerz pokazać swego ciała, a piosenkarz zaśpiewać piosenki na scenie. W szkole teatralnej i plastycznej histeria ewoluuje w stronę psychastenii, w szkole baletowej w stronę nerwicy wegetatywnej, a w ogólnokształcącej w stronę nerwicy lękowej. Widać więc pewne „pokrewieństwo” zaburzeń występujących w szkole baletowej z typem zaburzeń oligofrenicznych (nerwica wegetatywna) lub z typem zaburzeń występujących w szkole ogólnokształcącej (nerwica lękowa).

Istnieje też podobieństwo między profilem twórczym oligofreników i oligothymików. Łączy ich histeria charakteropatyczna oraz masywny erotyzm, uwikłane w kompleks sadomasochistyczny. U oligofreników przybiera postać archaicznej integracji, u oligothymików postać archaicznej dezintegracji. Jest to odwrócona potrzeba świata uporządkowanego pomieszana z pasją jego niszczenia. Obsesja organizacyjna jest związana z pewnym niedoborem organizacji wewnętrznej. Niedobór konstruktów wewnętrznych jest symetryczny do tendencji destruktywnej, które charakteryzują typ osobowości oligonomicznej.

Profile twórczości, od strony jej dynamizmów wewnętrznych, różnicują się na aktywność archetypową i archaiczną oraz aktywność artystyczną i autonomiczną. Rożne poziomy twórczości mają rożne profile. Ich dynamika jest powiązana. W wyższej zawierają się niższe. I odwrotnie. Nie likwiduje to różnic pomiędzy tym, co archaiczne, a tym, co artystyczne. Świadczą o tym także różnorodne formy zaburzeń, które uwalniają psychikę od nadmiaru treści nieświadomych.

CZĘŚĆ II. OSOBOWOŚĆ TWÓRCZA A DEZINTEGRACJA POZYTYWNA

Twórczość jest sposobem odkrywania i tworzenia własnego ja, które pozwala przenieść ciało i duszę ze sfery istnienia zniewolonego w sferę życia wyzwolonego, z jaskini ciała na jego powierzchnię. Dzięki temu objawia się ono jako zamieszkałe przez duszę. Energia twórcza: pęd, przymus, obsesja potrzebują wzorca, schematu, formy dla wyrażania nieświadomych napięć i konfliktów wewnętrznych. W innym razie osobowość podlega destrukcji i objawia w dziwnych formach bycia. Taką sytuację można określić jako negatywny stan aktywności.

Naśladownictwo, imitacja, reprodukcja, kopia przemawiają za tym, iż istnieje jakiś rodzaj nieświadomej twórczości, która przyjmuje postać magiczną, mitologiczną, oniryczną, zamkniętą w archetypach (C. G. Jung). Rytualne ekspresje odnawiają i wzmacniają kanały komunikacji. Chaos energetyczny, emocjonalny, intelektualny i wyobrażeniowy, wytrąca ciało i duszę z harmonii, z równowagi, z układu przekazanego, czyniąc ją niezdolną do adaptacji, nieszczęśliwą, chorującą, zaburzoną, nerwicową, psychotyczną, zdezintegrowaną z sobą i światem. Oderwanie, separacja, indywiduacja są przeznaczeniem człowieka i wyzwaniem dla jego egzystencji. Nie dałby on sobie z nią rady bez zdolności twórczych, które otrzymują miano instynktu twórczego .

INSTYNKT TWÓRCZY

Instynkt twórczy to zdolność powszechna do komunikowania się w sposób symboliczny, prelogiczny, ikoniczny. Jest siłą profilaktyczną dla egzystencji jednostkowej, oderwanej od macierzyńskich źródeł życia. Większość ludzi dysponuje tym instynktem lub raczej on nimi dysponuje, wyraża ich, wypowiada, objawia samym sobie. W tym względzie perspektywa badawcza psychologii głębi jest zbieżna z perspektywą badawczą strukturalizm. Istnieje jednak instynkt twórczy, jednostkowy, autonomizujący, odgatunkowiony. Dzięki niemu człowiek działa jako siła kosmiczna, łącząca to, co jest, z tym, co być może i być powinno. Oznacza sprzęgnięcie nadświadomych, ojcowskich oraz przedświadomych, macierzyńskich źródeł twórczości.

Nieświadomość trzyma jednostkę w ryzach świata uschematyzowanego, zintegrowanego, redukuje aktywność wewnętrzną i zewnętrzną. W momentach dezintegracji treści nieświadome przedostają się do świadomości. Dzieje się tak w ciągu całego życia, a zwiększa się w okresach przyśpieszonego rozwoju (okresy kryzysowe, okres dojrzewania, okres pokwitania, cierpienie, choroba, uraz). Okresy te i wydarzenia wywołują przyrost świadomości, która staje się dynamizmem obronnym tych dezintegracji. Nowa dynamika świadomości i nieświadomości, leczy rany, opanowuje reakcje lękowe, ucisza niepokój, daje poczucie bezpieczeństwa. Triada nieświadomość – uczucia – świadomość jednoczy to, co rozdarte, rozbite w nowe całości. W pierwszym przypadku chodzi o estetykę istnienia (piękno), w drugim o etykę istnienia (dobro), w trzecim o autonomię istnienia (prawda).

Twórczość pierwotna wyraża się nieraz w różnego rodzaju destrukcjach, skrzywieniach, antyformach. Powiększane, powielane lub rozdrabniane staje się źródłem trwożnego zachwytu. Rozbite, zniszczone przedmioty hipnotyzują tak, jak rozcięte ciało, rany. Stąd tyle obiektów sztuki, eksponujących dynamikę urazu, zwłaszcza w reklamie.

URAZ I TWÓRCZOŚĆ

Uraz psychiczny znajduje swoje ujście w destruktywnej twórczości. Występy idoli rockowych przyciągają na stadiony więcej uczestników za jednym razem, niż dzieła Michała Anioła w ciągu dziesiątków lat. Obrazy i dźwięki urazu syntonizują z najpłytszymi pokładami psychiki, eksploatują niepokój i lęk przed życiem i śmiercią. Brak zdrowej inicjacji twórczej kieruje do psychiatry. Twórczość urazowa skoncentrowana jest na wrażeniach cielesnych, zmysłowych, seksualnych.

Uraz dynamizuje przemiany psychiczne, wiąże się z nerwowością, niepokojem i stanami lękowymi, które twórczość łagodzi. Twórca zmienia uraz w znaki i symbole, które tworzą jego tożsamość, stabilizują go i leczą.

Twórczość pobudzona przez uraz przeprowadza jednostkę na drugą stronę dnia i nocy. Tam, gdzie byt staje się nicością, a nicość bytem. Platon w dialogu Fajdros analizuje stany manii, stany histerycznej ekstazy i histeroepilepsji, którym towarzyszyły utrata świadomości, rozdwojenie, dziwaczne zachowanie, za dar nieba, umożliwiający widzenie niewidzialnego, przypominanie zapomnianego, rozumienie niezrozumiałego. Przeżycia twórcze uzdalniają człowieka do twórczej dynamizacji własnej egzystencji, do wglądu w tajemnice kosmosu.

W twórczości urazowej dominuje na ogół jeden temat, antynomia piękna i brzydoty, dobra i zła. W dziełach wyższego lotu, antynomie są zastąpione przez rozwinięte obrazy przyrody, portrety psychologiczne i dramat wewnętrzny. W dziełach najwybitniejszych przybierają postać kodu.

Patologia i twórczość

Mimo trwających od wielu lat prób przeformułowania diagnoz psychopatologicznych na diagnozy wiązane z rozwojem i twórczością, nadal pokutuje podejście dyskryminacyjne do zjawisk statystycznie rzadkich. Osoby wybitnie zdolne traktowane są jak obiekty dziwne, których raczej nie powinno być w naturze i społeczeństwie. Nie mieszczą się bowiem w schematach opisu zjawisk standardowych i powszechnych. W ślad za tym przypina się im etykiety psychiatryczne, które mają strzec społeczeństwo przed zagrożeniem jakie płynie od tych nietypowych jednostek. Na szczęście taka obrona nigdy nie jest skuteczna, choć prowadzona jest nadal z wielką pasją. W tym celu stosuje się szerokie kryteria zawarte w indeksach systemu diagnostycznego DSM-III. W tym systemie każdy człowiek może być, w razie potrzeby oceniony jako nosiciel patologii, oceniony, leczony i kontrolowany medycznie. Według tego systemu zakwalifikowano dużą liczbę osób wybitnych według trzech zespołów: ostrych zaburzeń osobowości, które obejmują epizody psychotyczne, średnich, gdzie dominują tendencje depresyjne, i lekkich, gdzie do głosu dochodzą małe nerwice. W moim rozumieniu tylko zespoły ostre mogą być traktowane jako psychopatologiczne jeżeli sa zmieszane z socjopatią, a więc silnymi tendencjami destruktywnymi, alkoholizmem, narkomanią lub obsesją samobójczą. Inne kryteria, które w psychologii zachodniej są silnie eksponowane, np. orientacja seksualna, nie powinny być włączane do psychopatologii twórczości, a do psychologii rozwoju.

TWÓRCY I CIERPIENIE

Aby zorientować czytelników o kogo chodzi, przytaczam listy twórców najczęściej wymienianych, którzy przeżywali trudności psychiczne. Jest ona oparta na diagnozach tych twórców, którzy byli najczęściej badani przez psychologów, lekarzy, psychiatrów. Listy są ułożone według głębokości zaburzeń, w skali: A) ostre, B) znaczne, C) łagodne, obejmuje następujące osoby:

PLASTYCY

Grupa A – P. Cezanne, G. Courbet, J. Ensor, sir J. Epstein, P. Gaugin, V. van Gogh, A. E. John, W. Kandinsky, O. Kokoschka, A. Modigliani, E. Münch, P. Picasso, D. Rivera, G. D. Rossetti, W. R. Sickert, W. Turner, M. Utrillo.

Grupa B – A. Böcklin, L. Corinth, A. Giacometti, J. A. Ingres, H. Matisse, C. Monet, A. Rodin, J. A. McNeil Whistler.

Grupa C – F. Cornelius, E. Degas, E. Delacroix, F. Hodler, W. von Kanblach, P. Klee, E. Manet, A. F. E. Menzel, P. Mondrian, A. Renoir, H. J. Rousseau, E. Schiele, G. Seurat, C. Spitweg.

PISARZE

Grupa A – J. Conrad, F. Dostojewski, W. Faulkner, A. Gide, N. Gogol, E. Hemingway, T. Hesse, H. Ibsen, J. Joyce, F. Kafka, P. Kipling, D. H. Lawrence, T. Mann, A. Manzoni, M. Proust, J. P. Sartre, F. Scott Fitzgerald, H. Stendhal, A. Strindberg, L. Tołstoj, E. Waugh, O. Wells, O. Wilde.

Grupa B – H. Balzac, S. Bennett, B. Brecht, A. Camus, K. Dickens, E. Dumas (ojciec), G. Flaubert, J. Galsworthy, M. Gorki, T. Hardy, W. Hugo, A. Huxley, H. James, S. Maugham, B. Pasternak, L. Pirandello, G. B. Shaw, W. M. Thackeray, A. Trollpe, B. Turgieniew, E. Zola.

Grupa C – A. Czechow, A. France, G. Hauptmann, H. Melville, G. Orwell.

KOMPOZYTORZY

Grupa A – A. Berg, L. H. Berlioz, A. Bruckner, P. Czajkowski, M. de Falla, C. F. Gounod, B. Martinu, M. Musorgski, G. Puccini, S. Rachmaninow, M. Reger, E. Satie, R. Schumann, A. Skriabin, R. Wagner.

Grupa B – F. Chopin, E. Grieg, G. Mahler, J. L. F. Mendelssohn, N. A. Rimski-Korsakow, G. Rossini, J. Sibelius, I. Strawiński, J. Dworzak.

Grupa C – G. Bizet, B. Britten, C. Debussy, G. Donizetti, J. Dworzak, E. Faure, C. Franck, G. Gershwin, E. Lehar, F. Liszt, G. Meyerbeer, S. Prokofiew, M. Ravel, J. Strauss, R. Strauss, A. Sullivan, G. Verdi.

NAUKOWCY

Grupa A – D. Bell, N. Bohr, L. E. Boltzmann, sir F. Galton, R. Mayer, G. J. Mendel, I. Mieczników, A. A. Michelson.

Grupa B – Ch. Babbage, K. Darwin, W. R. Hamilton, H. L. F. von Helmholtz, J. von Liebieg, J. Lister, E. Mach, L. Pasteur, W. C. Roentgen, E. Rutherford, E. Schrodinger, J. Tyndall.

Grupa C – C. Bernard, G. Boole, I. Brunei, J. Dalton, T. Edison, P. Ehrlich, A. Einstein, M. Faraday, C. F. Gauss, sir C. Lyell, I. Pawłow

HUMANIŚCI

Grupa A-M. Bakunin, A. Comte, W. James, S. Kierkegaard, J. H. Newman, F. Nietzsche, K. Marks, P. J. Proudhon, J. Ruskin, B. Russel, Ch. A. C. Tocqueville, A. Toynbee.

Grupa B – M. Buber, T. Carlyle, H. Ellis, R. W. Emerson, J. S. Mill, C. Sainte-Beuve, H. Schliemann, A. Schoppenhauer, O. Spengler, H. G. von Treitschke, M. Weber, A. N. Whitehead, L. Wittgenstein.

Grupa C – J. E. Acton, H. B. Adams, L. Feuerbach, M. Foucault, J. G. Frazer, A. Herzen, T. Herzl, C. L. Michelet, T. Tommsen, G. E. Moore, G. W. Plechanow, G. de Santayana, E. Sapir.

Nie wymieniam tu listy polityków, gdyż ona właśnie pokazuje, jak nieprecyzyjnymi kryteriami posługują się badacze, ulegając politycznym wpływom. Wystarczy wspomnieć, że Hitlera umieszczono obok Lincolna w grupie zaburzeń ostrych, Stalin znalazł się w grupie zaburzeń znacznych obok Piłsudskiego, a Lenin obok Ben Guriona w grupie zaburzeń łagodnych. Uznano jednocześnie, że Gandhi nie miał żadnych zaburzeń i umieszczono go obok generała Franco. Są to lokalizacje kompletnie fałszywe, gdyż kryteria jakie zastosowano, oparte zostały na lekceważeniu zjawisk psychopatologii władzy, jaką zasłynęli najwięksi dyktatorzy XX wieku, jak choćby Mao-tse-tung zaburzony rzekomo łagodnie.

Przedstawione listy powinny być rewidowane zgodnie z udostępnianymi informacjami i kryteriami rozwoju osobowego. Wiele fenomenów tzw. psychopatologicznych, to efekty przemian rozwojowych, dezintegracji twórczej, podczas której dochodzi do silnych rozwarstwień osobowości. Są one podporządkowane budowaniu, a nie niszczeniu, mimo, że procesy niszczenia w procesach twórczych także zachodzą. W przypadku polityków mamy do czynienia z twardą patologią, w której niszczenie jest mechanizmem władzy, czyli panowania nad innymi, a nie twórczości, która zakłada panowanie nad sobą.

OSOBOWOŚĆ TWÓRCZA

Osiągnięcie osobowości oznacza opanowanie przez ja całego siebie w harmonii z transcendencją. Immanentny rozwój kończy się w stadium osobowości, która staje się wrażliwsza na sterownictwo sił duchowych, anielskich i dajmonicznych.

Ten rodzaj sił, te duchowe źródła dynamizują akt twórczy, identyfikując go z osobowymi siłami stworzenia. Jako talenty, uzdolnienia, zainteresowania, akty twórcze, są analogią boskich sił, tkwiących w człowieku. Rzeczywista tożsamość, która zaczyna się w chwili narodzin i nigdy nie niknie. Rozbłyska w chwilach twórczości, choroby lub śmierci. Staje się światłem, wyeksterioryzowanym z cielesno-duchowych więzi. Światło osobowości staje się osobowością światła, mocą twórczego bycia w świecie. Twórca w takim akcie, wyrywa się ku transcendentnym źródłom życia.

Twórczość jest ucieleśnianiem tego, co duchowe lub uduchowieniem tego, co cielesne. Twórczość obok symbiozy, syntonii, sympatii staje się najwyższym, esencjalnym wyrazem transcendencji. Wielki twórca jak prorok, przestrzega przed zagładą, jak poeta, układa tren na cześć miłości i śmierci. Jego przeżycia irracjonalne (zachwyt) i racjonalne (namysł) zapełniają pustkę transcendencji. Człowiek uzdolniony lub utalentowany, w swojej twórczości mówi więcej, niż jego osobowość. Skryty w swoim instynkcie, talencie, uzdolnieniu, jest trudny do rozpoznania, gdyż przenosi swoje ja do przedmiotu, który tworzy.

ZAKOŃCZENIE

Na zakończenie, wzorując się na wielopoziomowych teoriach rozwoju, przedstawiam najważniejsze cechy twórców i twórczości:

Na pierwszym poziomie – twórca utożsamia się z dzieckiem, magiem, z niejasnymi siłami natury; dziecięca nieświadomość eksponuje archetypowe formy i treści tego, co fascynuje i straszy, schematy i stwory baśniowe, senne wizje; nieświadomość wyzwala pasję magicznego naśladowania.

Na drugim poziomie – twórca ma potrzebę przeciwstawienia siebie otoczeniu, destruowania przedmiotów, wykorzystywanych do tworzenia; twórczość identyfikuje z antytwórczością, myślenie twórcze z dezintegracją; ambiwalencje wyzwalają pasję dezintegracji.

Na trzecim poziomie – twórca odkrywa relacje pionowe, np. ścieżki w górę, katedry, poczucie małości ludzkiej, człowiek wydłużony w górę; potrzeba uduchowienia lub uświęcania ciała, wyzwala pasję moralnego lub religijnego wartościowania.

Na czwartym poziomie – twórca poszukuje autonomii (A. Durer), odkrywa przezroczystość ciała i duszy, poszukiwanie formy stabilizującej cielesność w duszy i duszy w ciele wyzwala pasje autonomii (M. Anioł).

Na piątym poziomie – twórca analizuje ciemność (H. Rembrandt), odblaski światła w twarzach ludzkich, symbolizują duszę umierającego człowieka; rwące się więzi duszy i ciała wyzwalają pasję transcendencji (Leonardo da Vinci).

BibliografIa

Albiński M. (1919), Hamletowy czyn Wyspiańskiego: „Pro Arte”

Adler A. (1927), Character and Talent: Harper’s Magazine, New York

Adorno T. (1958), Filozofia nowej muzyki, tłum. F. Wajda, Warszawa

Andreasen N. C. (1987), Creativity and mental illness: prevalence rates in writers and their first-degree relatives: American Journal of Psychiatry, nr 144, s. 1288-1296.

Baley S. (1921), Psychologiczne uwagi o genezie poematu Słowackiego W Szwajcarii: Przegląd Filozoficzny, z. I, s. 115-135.

Baley S. (1924), Psychoanaliza jednej pomyłki Słowackiego: Pamiętnik Literacki t. XXI, s. 136-154.

Baley S. (1936), Osobowość twórcza Żeromskiego, Warszawa

Barron F. (1972), Artistic in the making, New York

Bliith R. (1925), Psychogeneza Snu w Dreźnie: Przegląd Współczesny nr 37 i 39.

Błachowski S. (1917), Nastawienia i spostrzeżenia, Warszawa

Błachowski S. (1924), O sztucznych ekstazach i widzeniach: Odbitka z Rocznika Psychiatrycznego, Zeszyt XXXIV-XXXV.

Błachowski S. (1927), Typologia ejdetyczna i jej poznanie pedagogiczne. Poznań

Błachowski S. (1958), Z psychologii twórczości naukowej: J. Pieter (red.) – Fragmenty psychologii, Katowice

Błasińska B. (1985), Refleksje na temat twórczości i jednostek twórczych w ujęciu Kazimierza Dąbrowskiego: Poezja nr 11, s. 68-75.

Bornstein M. (1909), Geniusz i jego przedstawienie w sztuce plastycznej Leonardo da Vinci. Lowenfeld, Warszawa

Borzym J. (1979), Uczniowie zdolni, Warszawa

Bychowski G. (1924), Rogacz wspaniały w świetle psychoanalizy: Wiadomości Literackie nr 14.

Bychowski G. (1930), Proust jako poeta analizy psychologicznej: Droga t. IX, nr 1-2.

Bychowski G. (1930), Słowacki i jego dusza: Studjum Psychoanalityczne. Warszawa-Kraków

Bychowski G. (1947), The Rebirth of the Woman: Psychoanalytic Study of Artistic Expression and Sublimation: Psychoanalytical Review nr 34, s. 32-57.

Bychowski G. (1950), The Nature of Talent: Bulletin American Psychoanalysis Association nr 6, s. 58-63.

Bychowski G. (1951), Metapsychology of Artistic Creation: Psychoanalytical Quarterly nr 20, s. 562-602.

Bychowski G. (1957), Art, Magic and Creative Ego: Psychoanalysis nr 4-5, s. 125-135.

Bystroń J. S. (1922), Wyobraźnia artystyczna Bolesława Prusa: Przegląd Warszawski

Dąbrowski K. (1929), Les conditions psychologique du suiccide, Geneve

Dąbrowski K. (1934), Podstawy psychologiczne samodręczenia (auto-mutylacji), Warszawa

Dąbrowski K. (1938), Typy wzmożonej pobudliwości psychicznej: Biuletyn Instytutu Higieny Psychicznej nr 1, s. 12-19.

Dąbrowski K. (1949), Dezintegracja jako pozytywny etap rozwoju jednostki: Zdrowie Psychiczne nr 3-4, s. 30-37.

Dąbrowski K. (1963), Osobowość, wybitne uzdolnienia i psychonerwice u dzieci i młodzieży: Biuletyn Polskiego Towarzystwa Higieny Psychicznej nr 2, s. 58-63.

Dąbrowski K. (1964), O dezyntegracji pozytywnej, Warszawa

Dąbrowski K., Kujawska H. (1965), Psychonerwice u młodzieży wybitnie uzdolnionej: Zdrowie Psychiczne nr 1, s. 24-35.

Dąbrowski K. (1971), Pojęcia żyją i rozwijają się. London (por. Instynkt twórczy, s. 39-42; Twórczy konflikt wewnętrzny, s. 76-79, Depresja twórcza, s. 152-154; Psychopatologia twórcza, s. 166-168; Intuicja, s. 180-183)

Dąbrowski K. (1972), Fragments from the diary of madman, London (pseud. P. Cienin)

Dąbrowski K. (1972), Existential thoughts and aphorisms, London (pseud. P. Cienin)

Dąbrowski K. (1974), Dwie diagnozy, Warszawa

Dąbrowski K. (1975), Przykłady rozwoju osobowości historycznych (Michał Anioł, Jack Ferguson, Jan Władysław Dawid, Marcel Proust, Blaise Pascal, Miguel de Unamuno): Osobowość i jej kształtowanie poprzez dezintegrację pozytywną. Warszawa, s. 181-225.

Dąbrowski K. (1976), Psychonerwice a jednostki wybitne: Literatura nr 9, s. 11.

Dąbrowski K. (1976), Dynamizmy twórcze w psychonerwicach: Literatura nr 12, s. 7.

Dąbrowski K. (1978), Osobowość, dezintegracja, twórczość: ITD nr 41, s. 27.

Dąbrowski K. (1979), Zdrowie psychiczne ludzi twórczych: ITD nr 5 s. 27.

Dąbrowski K. (1979), Pasja nocy i norma dnia: ITD nr 8, s. 27.

Dąbrowski K. (1979), Czy cierpienie jest twórcze? ITD nr 28, s. 30.

Dąbrowski K. (1979), Osobowość, zdrowie psychiczne, twórczość, psychoterapia. Próba syntezy: Zdrowie Psychiczne nr 3-4, s. 23-28.

Dąbrowski K. (1980), Schizofrenia zdolnych: ITD nr 41, s. 30.

Dąbrowski K. (1980), Psychonerwice a twórczość literacka: Zdrowie Psychiczne nr 1, s. 7-15.

Dąbrowski K. (1983), Dezintegracja, psychonerwice i uzdolnienia twórcze: Zdrowie Psychiczne nr 2, s. 5-12.

Dąbrowski K. (1989), Zdrowie psychiczne ludzi przeciętnych, wybitnych, o ukształtowanej osobowości oraz problem psychopatii: K. Dąbrowski – W poszukiwaniu zdrowia psychicznego, Warszawa, s. 79-91.

Elzenberg H. (1966), Osobowość twórcza artysty: Wartość i człowiek, Toruń, s. 64-69 i 180-184.

Freud Z. (1975), Leonarda da Vinci wspomnienia z dzieciństwa, tłum. J. Prokopiuk: Poza zasadą przyjemności, s. 359-446.

Freud Z. (1991), Dostojewski i ojcobójstwo. tłum. B. Kocowska: Pospiszyl K. – Zygmunt Freud: człowiek i dzieło, Wrocław -Warszawa – Kraków, s. 309-323

Freud Z. (1991), Poeta i fantazjowanie, tłum. B. Kocowska: Pospiszyl K. – Zygmunt Freud: Człowiek i dzieło, Wrocław -Warszawa – Kraków, s. 249-256.

Gloton R. i Clero C. (1980), Twórcza aktywność dziecka, Warszawa

Gołaszewska M. (1977), Człowiek w zwierciadle sztuki. Studium z pogranicza antropologii filozoficznej i estetyki, Warszawa

Gołębiewski K. (1930), Psychologia twórczości Słowackiego (okres przedmistyczny). Toruń

Górniewicz J. (1989), Sztuka i wyobraźnia. Warszawa

Hare E. (1987) – Creativity and mental illness. British Medical Journal nr 195, s. 1587-1589.

Hildreth G. H. (1966), Introduction to the Gifted, New York

Janet P. (1926), Les Neuroses. Paris

Jaspers K. (1990, Filozofia egzystencji. Wybór pism. Tłum. D. Lachowska, A. Wołkowicz, Warszawa

Juda A. (1949), The relationship between highest mental capacity and psychic abnormalities: American Journal of Psychiatry nr 106, s. 296-304.

Jung C. G. (1976), Archetypy i symbole, tłum. J. Prokopiuk, Warszawa

Kessel N. (1989), Genius and mental disorder: a history of ideas concerning their conjunction: Genius: The History of an Idea, ed. P. Murray, Oxford

Klein K. (1924-25), Moment psychologiczny w mickiewiczowskim przekładzie Euthanasji Byrona: Pamiętnik Literacki nr 21, s. 217-227.

Kleiner J. (1931), Słowacki w świetle psychoanalizy: Kurier Warszawski nr 80 (rec. książki G. Bychowskiego o Słowackim)

Kobierzycki T. (1972), Aluzje do malarstwa w poezji pokolenia 56 (praca magisterska), Warszawa, UW, mpis. ss. 150.

Kobierzycki T. (1978), Kierowanie własnym rozwojem. Rozmowa z prof. K. Dąbrowskim: Politechnik nr 8, s. 1 i 4-5.

Kobierzycki T. (1979), O zdolnościach: PSRN nr 1, s. 49-57.

Kobierzycki T. (1983), Perykles – medytacje o miłości i męstwie, (rec. W. Szekspir – Perykles, Tł. L. Ulrich, reżyseria i choreografia – H. Tomaszewski, premiera Teatr Polski we Wrocławiu 26.02): Sztandar Młodych 8-10.04, s. 6.

Kobierzycki T. (1983), Obłęd – dramat ciemnej przestrzeni, (rec. J. Krzysztoń – Obłęd, reżyseria J. Rakowiecki, premiera Teatr Polski w Warszawie 24.03), Sztandar Młodych 29.04-1.05, s. 6.

Kobierzycki T. (1983), Samotność i twórczość: Radar nr 25, s. 2-3.

Kobierzycki T. (1985), Musica Sacra – Musica humana: VI Zamojskie Dni Muzyki, Wyd. LIM, s. 4-6.

Kobierzycki T. (1986), Muzyka: osobowość i obraz: Poradnik Muzyczny nr 1, s. 8-9 i 12, przedruk w: Dziecięce impresje muzyczne Wyd LIM, Łódź, s. 5-9; wersja angielska: Music Personality and Picture: Musical Impressions of the Child, Ed. LIM, Lodź, s. 5-9.

Kobierzycki T. (1986), Muzyka: osobowość i dźwięk: Poradnik Muzyczny nr 10, s. 14-17.

Kobierzycki T. (1987), Muzyka a egzystencja człowieka: Poradnik Muzyczny nr 6, s. 6-8.

Kobierzycki T. (1987), Twórczość amatorska a zdrowie psychiczne: Biuletyn Warszawskiego Ośrodka Kultury nr 2, s. 2-6.

Kobierzycki T. (1992), Osobowość: muzyka i dźwięk: Albo-Albo, nr 1, s. 58-63.

Kobierzycki T. (1993), Twórczość a zdrowie psychiczne: Albo-Albo, nr 2, s. 51-61.

Kobierzycki T. (1993), W kręgu muzyki współczesnej (LMW 1985-1993): VI Laboratorium Muzyki Współczesnej Białystok LMW, s. 4-27; wersja angielska: Within the Circle of Contemporary Music, s. 5-27.

Kobierzycki T. (1994), Osobowość, rozwój, twórczość. Warszawa, SKW, ss. 16.

Kobierzycki T. (1994), Muzyka i Psychika, Warszawa,, ss. 22.

Kobierzycki T. (1994), Nerwicowość i twórczość. Korelatywne i alternatywne strategie życia: Alternatywne strategie życia na różnych poziomach organizacji (red.) H. Romanowska-Łakomy i S. Czacharowski, Olsztyn, s. 87-93.

Kobierzycki T. (1995), Twórcy mają inną psychikę: Heksis nr 1, ss. 10-13.

Kobierzycki T. (1995), Ethos muzyki współczesnej: Heksis nr 2, s. 27-29.

Kobierzycki T. (1995), Marzyć i być: Heksis nr 3, s. 29-31.

Kobierzycki T. (1995), Obraz kobiety w poezji pokolenia 56: Albo-Albo

Kreger Silverman L. (1963), (ed.) Counseling the Gifted and Talented, Denver

Kretschmer E. (1938), Ludzie genialni, tłum. P. Hulka-Laskowski, Warszawa

Lombroso C. (1987), Geniusz i obłąkanie. tłum. J. L. Popławski, Warszawa

Lowenfeld V. i Brittain W. L. (1977), Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, Warszawa

Malicka M. (1989), Twórczość czyli droga w nieznane, Warszawa

May R. (1995), Odwaga tworzenia, tłum. E. i T. Harnowscy, Poznań

Marcus S. (1923), Podświadome w Dziadach, Warszawa

Maslow A. H. (1990), Motywacja i osobowość, tłum. P. Sawicka, Warszawa

Naksianowicz-Gołaszewska (1958), Twórczość a osobowość twórcy. Analiza procesu twórczego, Lublin

Owsianko Ł. (1995), Choroba, Zdrowie, Twórczość. Koncepcja M. Bernsteina, Warszawa

Perszko D. (1995), U podstaw twórczości, Warszawa

Pielasińska W. (1984), Ekspresja – jej potrzeba i wartość, Warszawa

Pietrasiński Z. (1969), Myślenie twórcze, Warszawa

Popek S. (1985), Analiza psychologiczna twórczości plastycznej dzieci i młodzieży, Warszawa

Post F. (1994), Creativity and Psychopatology. A Study of 29 World-Famous Men: British Journal Psychiatry nr 165, ss, 22-34.

Rank O. (1943), Art and Artists: Creative Urge and Personality Development, Transl. C. F. Athinson, New York

Révész G. (1952), Talent und Genie, Berno

Ribot T. (1901), O wyobraźni twórczej, Warszawa

Rosińska Z. (1985), Psychoanalityczne myślenie o sztuce, Warszawa

Rozet J. (1982), Psychologia fantazji. Badania twórczej aktywności umysłowej, Warszawa

Semenowicz H. (1979), Poetycka twórczość dziecka, Warszawa

Seyle H. (1967), Od marzenia do odkrycia naukowego, Warszawa

Slater E. (1979), The creative personality: Psychiatry, Genetics and Pathography, ed. M. Roth and V. Cowie, London

Smoleńska-Zielińska B. (1991), Przeżycie estetyczne muzyki, Warszawa

Stekel W. (1920), Poetry and Neurosis: The Psychoanalytic Review t. X.

Stempowski J. (1932), Ulysses Joyce’a jako próba psychoanalizy stosowanej: Wiadomości Literackie nr 6.

Starr A. (1988), The School of Genius. London, André Deutsch

Szafrański K. T. (1994), Słowacki: osobowość i twórczość. Psychoanalityczne ujęcie G. Bychowskiego, Warszawa

Szuman S. (1931), Krytyczny pogląd na znaczenie psychoanalizy dla badań twórczości poetyckiej: Polskie Archiwum Psychologii nr 1.

Szuman S. (1927), Sztuka dziecka. Psychologia twórczości rysunkowej. Warszawa

Szuman S. (1957), Istota, kierunki i struktura uzdolnień muzycznych, Szkoła Artystyczna, t. III, nr 1-2, s. 8-30.

Szuman S. (1969), O sztuce i wychowaniu estetycznym, Warszawa

Święcicki J. M. (1932), Psychoanaliza w literaturze polskiej: Przegląd Powszechny t. CXCIII i CXCIV.

Terman L. M. (1925), Genetic Studies of Genius, Stanford

Tomaszewski W. (1991), Człowiek tańczący, Warszawa

Trojanowska-Kaczmarska A. (1970), Dziecko i twórczość, Wrocław

Tyer P., Casey P., Ferguson R. (1991), Personality disorder in perspective: British Journal of Psychiatry nr 155, s. 463-471.

Tyszkiewicz M. (1975), Malarstwo i rysunek chorych psychicznie, Wrocław

Urbankowski B. (1985), Człowiek który rozumiał poetów (w piątą rocznicę śmierci profesora Kazimierza Dąbrowskiego): Poezja nr 11, s. 55-67.

Wall W. D. (1986), Twórcze wychowanie w okresie dzieciństwa, Warszawa

Wallis M. (1973), Gustaw Bychowski, psychoanalityk i humanista (1859-1972): „Ruch Filozoficzny” nr 2-4.

Wojnar J. (1964), „Estetyka i wychowanie”, Warszawa

Wojnar I. (1976), „Teoria wychowania estetycznego”, Warszawa

Żechowski C. (1988), „Indywiduacja a rozwój wewnętrzny” (C. G. Jung i K. Dąbrowski), „Zdrowie Psychiczne” nr 2, s. 22-35.

Żechowski C. (1993), „Emotional Memory and Creativity” (J. Mazurkiewicz and K. Dąbrowski). Paper for 10th World Congress on Gifted and Talented Education, Toronto

Żechowski C. (1994), „Wielopoziomowość teorii uczuć”, Warszawa, ss. 15.

Żechowski C. (1995), „Musica Speranza”: „Heksis” nr 2, s. 22-26.

Źródło: HEKSIS nr 1/2010 – Redaktor naczelny: Dr Filip Maj